Lingvo, stilo, formo. Studoj

3. se temas pri io ununura, sola en sia speco. Ekzemple: la ĉielo, la firmamento, la suno, la tero. Servisto kuras en la ĉambron, kriante: «Mortis ĉevalo»». Tio signifas: mortis iu nedifinita el la ĉevaloj. Sed se li krias: «Mortis la ĉevalo» tio signifas ke mortis la sola ĉevalo, kiun oni havis, aŭ mortis tiu certa ĉevalo, kies morton oni atendis. Aŭ: Li estas Esperanta verkisto (unu el multaj). Li estas la Esperanta verkisto (tiel eminenta, ke li povas kvazaŭ sola pretendi la titolon Esperanta verkisto).

Resume: oni uzu la artikolon, se al la respektiva vorto estas antaŭmeteblaj, sen la ŝanĝo de la senco, la jenaj vortetoj:

    tiu, tiu certa; ĉiu, ĉiuj; sola, ununura.

Oni ne uzu la artikolon, se estas antaŭmeteblaj:

    ia, iu; kelka, kelkaj, peco da; multa, multaj, pluraj.

Per ĉi tiu memkontrolo oni bone povas sin helpi okaze de dubo.

Ekzemploj:

folio de arbo: arbfolio (iu, laŭplaĉa);

folio de la arbo: iu, okaze trafata, laŭplaĉa folio de certa, difinita arbo;

la folio de arbo: certa, difinita arbfolio;

la folio de la arbo: certa, difinita folio de certa difinita arbo; aŭ folio de tiu arbo ĝenerale. (Ekz.: la folio de ĉi tiu arbo estas dentumita.)

Folioj de arbo: kelkaj aŭ multaj arbfolioj;

folioj de la arbo: kelkaj aŭ multaj folioj de certa difinita arbo;

la folioj de arbo: certaj, difinitaj arbfolioj;

la folioj de la arbo: ĉiuj folioj de certa arbo.

Krome oni povas uzi la artikolon anstataŭ la poseda pronomo sia. Ekzemple: Li vundis la manon. Li rompis al si la kapon. Ĝentile li levis la ĉapelon.

Ĝenerale oni uzas artikolon antaŭ verbosubstantivoj, kiuj estas ligitaj kun la aktiva aŭ pasiva aganto per la prepozicio de. Ekzemple: Hirundoj anoncas la alvenon de la printempo. Min tre ĉagrenas la perdiĝo de la letero. Ni atendas la malfermon de la pordo.

Oni uzas la artikolon antaŭ superlativo. (La plej bona vino, la plej bela knabino.) Sed antaŭ adverboj neniam. (Estus plej bone; li plej multe amas sin mem.) Artikolo devas stari antaŭ adjektivoj, se ili estas uzataj anstataŭ substantivoj. (La Ĉiopova; ĝi estas la mia; unu al la alia; la fortaj helpu al la malfortaj; mi sopiras je la kara; li ne povas distingi la malbonan aferon de la bona.)

Sen artikolo povas esti abstraktaj vortoj kaj nomoj de materialo. (Amo estas donaco de Dio. Fero estas metalo. Oro de rustas. Drinko estas danĝera pasio.) Sed se ili havas adjektivon, aŭ al ili rilatas genitivo, la artikolo ne povas manki antaŭ la subjekto. (La fero de Svedujo estas tre bona; la miksita oro estas pli malkara; la sincera amo estas granda trezoro; la ofta drinko ruinigas.)

Sen artikolo estas la personaj nomoj kaj Dio. Same la land- kaj urbonomoj. Sed la river- kaj montonomoj havas artikolon. (Karlo, Urugvajo, Londono, la Monto Blanka, la Danubo.)

Artikolo devas stari antaŭ la propraj nomoj, se ili havas adjektivan epiteton. (La bona Dio; la perfida Efialtes; la kuraĝa Petro; Johano la Brava; Rikardo la Leonkora; Natan la Saĝa; la du fratoj van Buck; la brila Parizo; la potenca Britujo.) Sed se la epiteto estas substantiva, la artikolo mankas. (Reĝo Filipo; reĝino Kleopatra; Imperiestro Rudolfo; Sekreta Konsilanto Huber; Malsaĝulo Peĉjo; Saĝulo Natan; Sinjorino X; Doktoro Esperanto). Nur la river- kaj montonomoj, kiuj havas artikolon ankaŭ solaj, havas ĝin ankaŭ kun substantiva epiteto. (La rivero Danubo; la lago Bajkal; la monto Gerhardo.)

Mankas la artikolo, esceptmaniere, antaŭ la adjektivaj epitetoj sankta, beata (en eklezia senco). Ekzemple: Sankta Johano; Beata Angelika.

Se la propraj nomoj esprimas kvazaŭ ideon, modelon kaj rilatas al in persono, ili havas artikolon. Ekzemple: Katarina, la Semiramis de Rusujo; Johano estas la Herkulo de la vilaĝo.

Iu kaj ia

Ĉi tiuj du vortetoj ofte estas erare intermiksataj, kiam oni uzas ilin anstataŭ nedifina artikolo. Tia artikolo en Esperanto ne ekzistas, sed oni tamen sentas kelkfoje la neceson: akcenti la nedifinitecon. Kiun oni uzu el ili ĉi-okaze?