Lingvo, stilo, formo. Studoj

K. Kalocsay Lingvo Stilo Formo Studoj

Antaŭparolo

Kelkajn vortojn pri la gvidaj principoj de la sekvaj artikoloj.

La Esperanta Vortfarado delonge estas mia «amata ĉevaleto». Ĝi jam aperis plurfoje, ĉiam tralaborita, mi esperas ke nun fine ĝi ricevis sian definitivan formon. Cetere en ĝi troviĝas nenia novismo, aŭ reformo, ĝi estas sole la interpreto de la lingvouzo. Ankaŭ la ĉefaj principoj ne estas novaj, ili ja estas troveblaj ĉe de Saussure kaj Wüster. Nova estas sole la malkovro de la vort-reefiko, per kies apliko, laŭ mia opinio, oni povas klarigi la esencon de la vortfarado en Esperanto, kaj pruvi la plenan unuecon de la vortderivo kaj vortkunmeto.

En la Evoluo de la poezia lingvo troviĝas kelkaj lokoj, kiuj, siatempe, kiam amiko K.R.C. Sturmer ĝin legis anstataŭ mi en la Somera Universitato de la Oxforda Kongreso, indignigis, kiel mi aŭdis, kelkajn eminentajn aŭskultantojn, per sia troa «revoluciemo». Nu, se vi atente tralegos ĝin, vi trovos en ĝi nenian «revolucian» iniciaton. Ĝi simple konstatas, kian direkton prenis la lingva evoluo ĉe la poetoj, precipe ĉe Grabowski, kaj el ĉi tio ĝi konkludas kelkajn estontaĵojn. Ĝi estas do simple registra, kaj neniu lingvo povas malhavi tiajn registrajn laborojn. Ĉar ja, ni devas ne fermi strute la okulojn antaŭ la akiraĵoj troveblaj en la verkoj de niaj plej bonaj poetoj, eĉ oni devas diligente studi kaj utiligi ilin. Nur tiel povas la lingvo progresi, kaj ne tiamaniere, ke ĉiu poeto «memstarigas» sin de ĉiuj antaŭuloj, kaj mem inventas ĉion dekomence, kvazaŭ li skribus la unuan esperantan poemon.

La Sendemandaj Respondoj pritraktas kelkajn plimalpli «pendantajn» demandojn. En ili mi klopodis trovi la oran mezvojon inter logikeco kaj lingva tradicio.

La Esperanta Rimo kaj Ritmaj Principoj volas legitimi kelkajn licencojn, nepre necesajn, sed ĝis nun uzitajn nur kvazaŭ kulpkonscie.

Rilate la Elparolon, mi akcentas, ke mi tute ne volas esti leĝdonanto, nur fiksi la elparolmanieron de la plimulto. Ke ĉi tiu, libere evoluinta prononcado ne estas tiel unuregula, kia oni ĝin dezirus teorie, tio ne estas mia kulpo, sed la kulpo de la libera lingvouzo. Kaj ĉi lastan oni vane volus perforte ŝanĝi, pli bone do, ĝin simple registri, por almenaŭ akceli ĝian unuecon.

Budapest. Julio. 1931.

K. Kalocsay

Esperanta vortfarado

La teorion de la Esperanta vortfarado Zamenhof ne fiksis en reguloj, la vortfaradon li simple montris praktike en ekzemploj. En la Fundamento ni trovas ĉi rilate la solan frazon: «La gramatikaj finiĝoj (kaj sufiksoj) estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj.»

Unuavide ĉi tio ŝajnas tro malmulta por esti la tuto de vortfaraj reguloj de lingvo. Kaj al ĉi tiu vortavareco estas atribueble, ke la Esperantan vortfaradon kun tia malmultekosta superemo oni povis deklari senscienca kaj sensistema. Kaj okazis ja provoj por fari tre sciencajn vortteoriojn; tia estis ekzemple la vortteorio de Couturat, kiu la faman renverseblecon prenis gvida principo de la vortfarado. Ne estas mia celo nun okupiĝi pri ĉi tiu sistemo, aplikita en la Ido, scivoluloj sin turnu al la libro de Saussure: «La Vort-teorio en Esperanto»[1]. De tiam evidentiĝis, ke la renversebleco ĝuste en Ido mankas, ke la nepran logikecon ankaŭ ĉi tiu sistemo ne solvis, kaj krome, ĝi laboras per arbitraj derivreguloj, kaj per tio malproksimiĝas de la praktiko de l’ naturaj lingvoj, kaj de la facila memkomprenebleco de la Esperanta vortfarado.

Post la Ido-skismo multa inko forfluis ankaŭ inter la esperantistoj pri la vortfarado. Tiel la skismo donis eĉ utilon tiusence, ke la esperantistoj komencis esplori la lingvon, kiun ĝis tiam ili sole uzadis. Kaj okazis same, kiel en la naturaj lingvoj: ne teorio kaj reguloj kreis lingvon, sed vivajn regulojn de viva lingvo konstatis aposteriorie la gramatikisto. Ĉi tiu gramatikisto estis René de Saussure. Eklumigante la esencon de la Esperanta vortfarado, lia vort-teorio klare montras la perfektan logikecon kaj naturecon de la Esperanta vortderivo, kaj ĝian superecon al ĉiuj rigidaj kaj perfortaj sistemoj. Evidentiĝis, ke la supre cititaj Zamenhofaj vortoj estas tute sufiĉa vojmontro en la vortfarado. «La gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj», — ĉi tio signifas, ke ne ekzistas apartaj vortderivaj reguloj; ĉiu radiko, sufikso, finaĵo havas sian difinitan sencon, kaj ili ligiĝas inter si simple kun ĉi tiu senco. La vortderivo do estas simpla vortkunmeto.[2]

La vortteorion de Saussure, kompletigitan de Eugen Wüster, jene mi resumas mallonge: