Lingvo, stilo, formo. Studoj

11. La plej larĝa kaj vastsenca uzo de la adverboj, tiel, ke la e-finaĵo post substantiva radiko formas kvazaŭ novan kazon, specon de ablativo, anstataŭante la plej diversajn prepoziciojn. Ekzemple: stariĝi postpiede, frontpiede (sur); okule manĝi, okule vagi kampojn, lime obsedi, minaci amasbuĉe, varmiĝi sune (per); tio gravas vilaĝe, ŝi forestas ĝardene, baniĝi sable (en); kreske modesti, aĝe matura, aĝe progresinta (je); tombe ĵuri venĝon, halti fine de ĉiu strofo (ĉe); emigi iun pace (por); tempeste forlasis la ŝipo havenon; ĉase li kaŝas la pafilon, june li multe veturadis (dum). Aliaj uzoj de adverbo: memkomprene (memkompreneble), barelringe vasta ĉapelo (kvazaŭ barelringo), stati al iu parence (kiel parenco); preskaŭ fali kadavre (kiel kadavro); fali kape suben, batiĝi derande alrande; prenu min file (kiel filon); la botelo falis fund-alsupre; volnevole; detranslime. Tre interesa estas la esprimo evite homlaŭdon (evitante), ĉar ĝi estas plilarĝigo de la principo, laŭ kiu oni faris la formojn: rilate tion, koncerne min, spite ĉion. Oni kvazaŭ estas tentata deklari la regulon, ke ĉiun verban adverbon oni povas rigardi prepozicio, postulanta post si akuzativon.

Ĉiuj ĉi kuraĝaj, sed vere elegantaj kaj neniam malklaraj formoj donis tiom de koncizo al la lingvo de Grabowski, ke li povis traduki la epopeon senmanke, ke li ne devis kontentiĝi je skiza traduko, je simpligita, senspicigita varianto, kio, pro la relativa longemo de Esperanto, minacas ĉiun poemtradukanton. Kaj estas interese, kiel vive kaj nature impresas ĉi tiuj formoj; ties kaŭzo estas, ke ili estas tute naturaj ĝermoj de la lingvo, ĉar ili devenas el ĝia strukturo kaj karaktero, el la principo de «neceso kaj sufiĉo».

En la traduko de «Sinjoro Tadeo» krome ni trovas ankoraŭ ion, kio estas tre granda helpo por mallongo, sed, laŭ mia opinio, estas kontraŭ la spirito de la lingvo, ĉi tio estas la kunfando de la substantivo kun ĝia adjektivo. Tiajn formojn oni trovas tie abunde. Jen, ekzemple: novinformo, bel-poto, glat-haroj, tut-arbaro, nov-najbarino, fremdlibroj, kuraĝ-okulo, jun-porkoj, fermit-okulo, fort-emocio ktp ktp. Ĉi tiuj formoj invadis de tiam la tutan Esperantan poezion, kie svarmas la formoj bel-knabino, bon-amiko, eĉ en iu traduko oni konstante trovas la vorton Kardio, anstataŭ kara Dio.

Kial oni sentas ĉi tiujn formojn strangaj, nenaturaj? Ĉar, laŭ mia opinio, la ĉefa regulo de la Esperanta vortkunmeto estas, ke en kunmetita vorto fina substantivo ĉiam postulas antaŭ si substantivon, kaj se la antaŭa radiko ne estus substantiva, ĝi aŭtomate substantiviĝas per la vort-reefiko de la poste staranta substantiva radiko. Fortpolenco estas ne forta potenco, sed potenco de forto, belscienco estas ne bela scienco, sed scienco de belo, varmradio estas ne varma radio, sed radio de varmo.

Tre longe daŭrus, se mi nun volus ekspliki ĉi tiun principon en ĝia tuta amplekso, tio ja bezonus apartan, longan prelegon.[6] Mi apelacias nun sole je via lingva sento, kiu certe protestas kontraŭ la vortoj: amatpatrino, eminent-oratoro, diligent-knabo.

Kiel estas eble tamen, ke tia artisto de la lingvo, kia estis Grabowski, delogiĝis al la uzo de tiaj vortkunmetoj? Nu, laŭ mia opinio, li intencis fari per tiuj ĉi formoj kaŝatan revolucion en la poezia lingvo Esperanta, ĉar ja tiuj ĉi kunmetoj estas nenio alia, ol — la maskita elizio de adjektiva finaĵo.

Ĉi tiun supozon apogas, ke kelkloke li tute demetis la maskon, kaj li skribis tute sincere: kelk vilaĝojn, mult homojn, eliziante la a-finaĵon, kaj montrante la adjektivecon de la vorto per tio, ke li ne metis apostrofon anstataŭ la eliziita finaĵo.

Se oni konsekvence ellaboras ĉi tiun revolucian novaĵon, oni venus al la sekvantaj reguloj.

En poezio oni povas elizii:

1. La o-finaĵon de la substantivoj, markante la elizion per apostrofo. La elizio ne aliigas la lokon de la akcento.