Lingvo, stilo, formo. Studoj

Nu, teorie ĉi tiu rezonado ŝajnas esti vere konvinka, precipe por tiuj, kiuj staras ekster la lingvo. Sed, ekzemploj tion montras, Esperanto estas tamen multe pli kapabla, ol tion oni kredus teorie. Vere, ke en Esperanto, kiel ankaŭ en la naturaj lingvoj, la tradukanto ofte devas kontentiĝi je doloraj kompromisoj. Sed en lertaj manoj la lingvo povas disvolvi fortajn kaj delikatajn efektojn, kaj — jen la plej grava afero — tute forgesigi sian artefaritecon.

Ĉar la Esperantaj vortoj tute ne estas tiel abstraktaj, pendantaj en la aero, kiel oni tion opinius teorie. Unue, la Esperantaj vortoj estas prenitaj el vivanta materialo, por diri komparon, ili ne estas floroj faritaj el papero, sed floroj plantitaj en bedon. Ili daŭrigas tie sian antaŭan vivon kaj ju pli multa fariĝas ilia tero, des pli ili disbranĉos kun riĉaj asociacioj kaj rememoroj.

Poste, ĉar ili estas prenitaj el internacia materialo, jam dekomence ili havas ĉiuj asociaciojn internaciajn. La biblio, la antikva mondo, la ĝenerala moderna kulturo provizas multajn vortojn per nuancoj ĉie senteblaj. En lerta mano ĉi tiuj nuancoj povas havi surprizajn efektojn.

Kaj kio donis la asociaciojn al la nacilingvaj vortoj? La historio, la moroj, sed precipe la literaturo. La sama efiko de la samaj faktoroj estas ja atendebla ankaŭ en Esperanto. La historio de nia movado, la komunaj aspiroj kaj esperoj, niaj kongresoj, nia publika vivo iom post iom riĉigis kaj riĉigos multajn vortojn per speciale Esperanta kromenhavo. Kaj la efiko de la verkistoj devas ja same manifestiĝi, kiel en la naciaj lingvoj. La tradukoj kvazaŭ perforte trudas al la lingvo konstantan penon, esprimi la ĝis tiam neesprimeblan. Kvazaŭ transfluigata sango en anemiulon, fluas per ili en ĝin novaj esprimformoj, novaj nuancoj, novaj asociacioj. Originalaj poetoj kantas, kaj iliaj versoj stampas vortojn per neeviteble aperantaj rememoroj. Komunaj klopodoj kaj ekfloranta literaturo, jen la du rimedoj, per kiuj la lingvo akiras egalrajtecon al la naciaj lingvoj.

La evoluo de la poezia lingvo do povas okazi laŭ du vojoj. Per la efiko de la naciaj lingvoj, kaj per si mem, per la libera disvolviĝo de la eblaĵoj en ĝi kaŝataj.

La efiko de la naciaj lingvoj ree manifestiĝas laŭ du vojoj. Unue per la adapto de frapantaj, spicaj esprimformoj, due per la pligrandigo de la Esperanta vorttrezoro (neologismoj).

La adapto de esprimformoj estas komencita jam de Zamenhof, kies «Proverbaro» estas vera trezorejo de tiaj bongustaj diroj, trafaj parolturnoj. Kaj la «Enciklopedia Vortaro» de Wüster kaj la «Plena Vortaro» de SAT montras, kiom da trezoro estas amasigita en la ampleksa verkaro de la Majstro. Bone konante ĉi tiun materialon, kaj ĝuste uzante ĝin, oni povas havi vere koloran kaj vivoplenan, preskaŭ popolan stilon. Kaj la bona stilisto, konscienca tradukanto certe ne kontentiĝas je laŭsenca, skema traduko, sed klopodas reprodukti ankaŭ la stilapartaĵojn, la aromon de la originalo. Kaj por tio li devas uzi antaŭ ĉio la zamenhofajn parolturnojn, se tiaj ekzistas konvenaj. Laŭ mia opinio, ĉi tiu insisto pri la jam ekzistantaj formoj estas tre grava, ĉar nur tiel ili estos ofte renkontataj en nia literaturo, kaj transiras en la publikan scion kaj uzon, farante pli natura, pli vivaspekta la lingvon. Kaj tial ĉiu tradukanto-kandidato, antaŭ ol entrepreni laboron, sed ankaŭ ĉiu originala verkonto devas funde koni almenaŭ ĉi tiun trezoron. Nun ĝi jam estas grandparte registrita ankaŭ en vortaroj, do estas facile alirebla por ĉiuj. Kaj tre verŝajne baldaŭ sekvos ankaŭ la registro de la parolturnoj de Grabowski kaj Kabe. Sed propre oni devus traserĉi la tutan Esperantan literaturon por tiaj parolturnoj, taksi ilin laŭ valoro, akordigi la samsencajn, nur tiel estos eble, ke ĉiuj lingvoj kunlaboru en la kreo de la vere esprimriĉa, grandioze esprimkapabla poezia lingvo Esperanta.

Kaj la recenzistoj devas gardi ĉi tiun esprimkapablon de la lingvo. La tradukojn kaj originalaĵojn oni devus fine recenzi ne nur laŭ la gramatika korekteco — gramatike nekorektajn oni simple ne devus recenzi, sole averti la legantojn kontraŭ ilia aĉeto kaj lego — sed ankaŭ laŭ la kolorvaloro. Oni mallaŭdu la sekan, sensukan stilon, oni menciu la spicajn esprimojn, oni laboru konscie kaj konsekvence pri la evoluo de la lingvo.

La alia vojo estas la pligrandigo de la Esperanta vorttrezoro, la tiel nomataj neologismoj. Tre delikata temo!

Rilate ilin la esperantistojn oni povas dividi en du grupojn, en propagandistojn kaj literaturistojn.

La propagandisto volas facilan Esperanton, kiun li povus verŝi rapide, per tute eta funelo, en la kapon de ĉiu homo. Li estus plej feliĉa, se la lingvo konsistus el ducent vortoj, se oni povus skribi sur poŝtkarton la tutan gramatikon, kaj la tutan vortaron, kun la Himno. Li estus tre kontenta, se post sessemajna kurso ĉiu parolus flue kaj komprenus sen vortaro la kolektitajn verkojn de Shakespeare, Dickens, Wells kaj Shaw.