Lingvo, stilo, formo. Studoj

Multajn similajn ekzemplojn mi povus ankoraŭ citi, sed tio estas ekster la kadroj de mia hodiaŭa temo. Mi mencias sole la senperan verbigon de substantivoj kaj adjektivoj, ĉi tiun genie naturan solvon, kies elimino estis eble la ĉefa kaŭzo de tio, ke Ido mortis jam en la momento de sia naskiĝo. La detala pritrakto de la senca logiko en Esperanto bezonas vastan studon, kaj ĝi ankaŭ meritas ĝin, ĉar ĉi tiu senca logiko estas la fundamento de la mirinda fleksebleco de la lingvo, plejparte al ĝi dankas la artefarita Esperanto sian tute surprizan vivantecon, evidentan taŭgecon por poezio. La vortstrukturo kaj frazkonstruo de Esperanto estas vera arto, ilin oni povus kompari al la impresionismaj pentraĵoj, kie oni ne trovas ŝvite faritan detallaboron, sed larĝajn peniktirojn kaj kuraĝajn kolormakulojn, kiuj tamen fandiĝas en vivefektan, vibran harmonion. Ĉi tiu harmonio estas la tiel nomata «spirito» de la lingvo, ĝin oni sentas ĉe la bonaj stilistoj, kies lingvo «vivas».

Estas evidente, ke ĉi tiu arta efekto, ĉi tiu vibra vivo ne povis naskiĝi el gramatikaj skemoj. Kaj unu el la plej geniaj trovaĵoj de la Majstro estis, ke Esperanton, tuj post ĝia naskiĝo, li fianĉigis al la poezio. Tion li faris jam ankaŭ pri sia unua, preskaŭ infanaĝa projekto, pri la «Lingwe Universala», kies preskaŭ solaj postrestaĵoj estas la poemo «Malamikete de las nacjes» kaj traduko el Heine. Li sciis, ke nur la poezio povas spiri vivon en la argilfiguron de la verko, nur ĝi povas fari el grizaj vortoj, enuaj reguloj, sekaj skemoj vere vivan estaĵon, en kiu oni mire rimarkas la pulsbaton de l’ vivo. Kaj vere, oni povas diri, ke ne per Esperanto li faris poezion, sed per la poezio li faris Esperanton. Oni povas diri, ke la tuta Esperanto estas poezia lingvo.

«Komence estis la sento», tiel oni devus komenci la historion de Esperanto. Vi ja scias, ke la Sento nasikis la lingvon. Kaj ne la seka scienculo, sed la profundsenta artisto skulptis el la ŝtonmaso de skemoj la statuon de la lingvo, ĉizante kaj glatigante ĝin, ĝis fine, ĝi vive ekmovis sin, kiel iam al Pygmalion. Ĉi tiu artista mano kaj sentema koro faris, ke en Esperanto estas ne nur fleksebleco kaj harmonio, sed ankaŭ varma senpereco, dolĉa aromo, afabla humoro, ĉarma senpretendeco. La ceteraj projektoj sonas apud ĝi, kvazaŭ matematika formulo apud soneto.

Kaj la sento ne nur kreis la lingvon, sed ankaŭ ŝirmis ĝin. La sento, esprimata en poezio, donis al Esperanto tian kuntenan forton, ke oni ĝin povus nomi Esperanta patrioteco. Lingvo kaj sento, jen estas Esperanto. La lingvo vivas en sia literaturo, la sento parolas per poezio. Sen literaturo, sen poezio Esperanto estus muta kaj morta.

La praktikaj utiloj de Esperanto, dank’ al la internacia organizo, hodiaŭ jam estas multflankaj. Sed ni devas memori, ke la plej entuziasmajn adeptojn, la pionirojn kaj heroldojn de la lingvo, ne ĉi tiuj praktikaj utiloj ĉenas al Esperanto. Por ili Esperanto ne estas sole rimedo, kaj la Esperanta poezio kaj literatuio ne estas sole ornamo kaj amuzo. Por ili ĝi estas kvazaŭ memcelo, pasio, por kiu oni oferas, tute ne atendante ian gajnon. Kaj al ilia entuziasmo oni povas danki, ke flanke de la uzantoj de la lingvo, paŝon post paŝo evoluis la juna lingvo, faris siajn infanpaŝojn, ekzercis siajn muskolojn, kaj kuraĝe sin preparas por plenforte kaj grandpove riski la konkuron de la lingvoj.

Ni malgrandnacianoj konas ĉi tiun klopodon, ni lernis, kiel grava estas la literaturo por la vivteno kaj evoluigo de lingvo. Kaj ni devas ne forgesi, ke ankaŭ ĉiuj esperantistoj estas, laŭ sia Esperanta duono, malgrandnacianoj, anoj de plej malgranda lando, Esperantujo, kie ja neniam subiras la suno, sed provizore ĝi ankoraŭ ne lumas por tro multaj milionoj da homoj.

Sed mi ankoraŭ ne tuŝis la demandon, ĉu en Esperanto estas do ebla la evoluo de literaturo, kiu povus havi similan valoron, povus doni similan plezuron, kiel la naciaj literaturoj.

Belsoneco kaj fleksebleco, kiel ni vidis, estas propraj al la lingvo, tiuj du premisoj do ekzistas. Ekzistas krome en la lingvo granda poeziemo, tion atestas la multaj rimistoj, kiuj komencas ĉarpenti versojn, antaŭ ol ili tute ellernis la gramatikon.

Sed ĉio ĉi ne estas sufiĉa. Anatole France pro alia motivo rifuzis la rajton de Esperanto por poezio; laŭ li en la naciaj lingvoj la vortoj vekas asociaciojn, rememorojn, kiuj koloras ilin, donas al ili kaŝitan energion, dum en artefarita lingvo la vortoj estas senasociaciaj, sennuancaj, abstraktaj, do ĉia traduko en Esperanto povas esti nur la pala kopio, por ne diri fuŝo de la originalo.