Quo Vadis

«Chočaš, kab pisaŭ abšyrniej, dyk dobra; ci patraplu jasniej, nie viedaju, bo i sam nie ŭmieju mnohich vuzłoŭ razviazać. Danosiŭ ja tabie ab majim pobycie siarod chryscijan, ab ich abychodžanni z vorahami, da jakich mieli prava zaličyć i mianie i Chiłona, urešcie ab spahadnasci, z jakoju mianie dahladali, i ab zniknienni Lihiji. Nie, darahi, nie tamu mianie aščadzili, što ja syn konsułaŭ. Takija racyi dla ich nie isnujuć, adyž bo daravali j Chiłonu, choć ja sam zaachvočvaŭ ich, kab zakapali jaho ŭ aharodzie.

Heta ludzi, jakich dahetul nie bačyŭ sviet, heta navuka, jakoje dasiul nie čuŭ sviet. Ničoha bolš tabie ab ich nie mahu skazać, i chto b žadaŭ ich mierać našaju mierkaju — pramachniecca. Skažu tabie zamiest taho, što, kab pryjšłosia mnie lažać z złamanaju rukoju doma i kab mianie dahetul dahladali maje ludzi abo nat maja radnia, mieŭ by, peŭna, bolšyja vyhady, ale nie mieŭ by ani pałovy takoje rupnaje spahady, jak miž imi. Viedaj taksama j toje, što Lihija josć takoju, jak usie jany. Kab była majoju siastroju ci žonkaju, nie mahła b kłapacicca pra mianie čulej. Radasć nie raz zalivała mnie serca, bo dumaŭ, što tolki kachannie moža natchnić padobnaju čułasciu. Nie raz ja vyvučaŭ jejny pahlad, vyraz tvaru i, ci pavieryš, siarod tych prasciakoŭ, u scipłaj chacie, dzie była razam i kuchnia, i tryklinijum, pačuvaŭsia ja ščasliviejšym, čym dzie jnakš. Nie, nie była jana da mianie suchadušnaj, i siannia jšče, zdecca mnie, inačaj nielha dumać. A adnak taja samaja Lihija zbiehła ad mianie z pamieškannia Myryjam. Siadžu voś ciapier cełymi dniami z hałavoju ŭ žmieni i razvažaju, čamu jana hetak zrabiła? Ci ja tabie pisaŭ, što sam prapanavaŭ joj viarnuć jaje Aŭlusam? Praŭda, adkazała mnie, što heta ŭžo niemahčyma i z uvahi na toje, što Aŭły vyjechali na Sicyliju, i z uvahi na niebiaspieku rozhałasu na Pałatynie praz niavolnikaŭ. Cezar moh by jaje znoŭ adabrać u Aŭłaŭ! Jana, adnak, viedała, što bolš nachabstva nad joju rabić nie budu, što vyrakajusia prymusu, a nie mohučy ni pierastać jaje kachać, ni žyć biez jaje, uviadu jaje ŭ dom praz uvienčanyja dzviery dy pasadžu na abradavaj skury pry vohniščy… Adnak, bač, zbiehła! Čamu? Ničoha ž užo joj nie pahražała. Kali mianie nie kachała, mahła adapchnuć.

Napiaredadni našaje apošniaje razłuki paznaŭ ja dziŭnaha čałavieka, niejkaha Paŭła z Tarsu, jaki hutaryŭ sa mnoju ab Chryscie i jahonaj navucy, havaryŭ tak mahutna, što zdavałasia, kožnaje słova mima voli pramoŭcy ŭ pył kryšyć usie padstavy našaha svietu. Toj samy čałaviek adviedvaŭ mianie i doma i kazaŭ mnie: «Jak Boh adkryje tabie vočy na sviatło i zdymie z ich bialmo tak, jak zniaŭ bialmo z majich, tahdy adčuješ, što pastupiła słušna, i tady, moža, jaje znajdzieš». I voś łamlu hołaŭ nad henymi słovami, jak by ich čuŭ ad pytyi ŭ Delfach. Časami zdajecca mnie, jak by štoś užo zrazumieŭ. Jany lubiać ludziej, ale nienavidziać našaha žyccia, našych bahoŭ i… našych prastupkaŭ, dyk jana, znača, zbiehła ad mianie, jak ad čałavieka, žyvučaha ŭ henym sviecie, z jakim musiła b dzialić žyccio, uvažanaje praz chryscijan za niahodnaje. Skažaš mo: kali mahła mianie adapchnuć, dyk nie patrabavała ŭciakać. A kali jana mianie kachaje? Tady, znača, uciekła ad kachannia. Na ŭspamin ab hetym chočacca vysłać niavolnikaŭ uva ŭsie zavułki Rymu i zahadać im, kab hukali pa chatach: «Viarnisia, Lihija!» Ale nie ŭ zmozie ja ŭciamić, čamu jana heta zrabiła. Ja ž by joj nie zabaraniaŭ vieryć u jejnaha Chrystusa, i sam pastaviŭ by Jamu ałtar u atryjumie. Što mnie škodziŭ by adzin novy Boh bolej? I čamu b nie vieryć u jaho mnie, što nie nadta vieru ŭ starych? Viedaju napeŭna, što chryscijanie nikoli nie łhuć, a cvierdziać, što ŭvaskros! Čałaviek ža hetaha nie moh by zrabić. Toj Pavał z Tarsu, jaki josć rymskim hramadzianinam i jaki, jak žyd, viedaje staryja hiebrajskija knihi, kazaŭ mnie, što pryjscie Chrysta było zapavieščana prarokami pierad tysiačami hadoŭ. Usio heta rečy niezvyčajnyja, ale ci ž niezvyčajnasć nie akružaje nas z usich bakoŭ? Adyž nie pierastali jašče raskazvać i ab Apałoniju z Tyjany.

Cvierdžannie Paŭła, što niama cełaje hramady bahoŭ, a josć tolki adzin, vydajecca mnie tałkovym. Dyk ža j Seneka taje samaje dumki dy mnohija jahonyja papiaredniki. Chrystus žyŭ, daŭ siabie ŭkryžavać dziela zbaŭlennia ŭsiaho svietu i ŭvaskros.

Usio heta zusim mahčyma, dyk čamu b nie pastavić Jamu ałtara tak, jak, naprykład, Serapisu? Nie ciažka mnie było adračysia j inšych bahoŭ, bo kožny razumniejšy čałaviek i tak u ich nie vieryć. Ale zdajecca, što hetaha ŭsiaho jašče dla chryscijan mała. Mała addać šanavannie Chrystu, tre jašče žyć pavodle jahonaj navuki; i tut voś zatrymoŭvajemsia, by nad bieraham šyrokaha mora, jakoje prapanujuć tabie pierajsci piechatoju. Kab i abiacaŭ im heta, sami b čuli, što heta pustasłoŭje. Pavał skazaŭ mnie heta adkryta. Tabie ž viedama, jak ja kachaju Lihiju, i viedama, što ŭsio hatovy dla jaje zrabić. Adyž nie moh by nat na žadannie jejnaje padniać na rukach Sorakte ci Viezuvij, ani zmiascić u pryharščach Trazymenskaha voziera, ani zmianić vačej majich z čornych na błakitnyja, jak vočy lihaŭ. Kali b damahałasia hetaha, chacieŭ by, ale ž heta nieŭmahatu mnie. Ja nie filazof, ale ž i nie taki ŭžo durny, jak tabie mo nie raz zdajecca. Voś ža skažu tabie: nie viedaju, jak chryscijanie dajuć sabie radu ŭ žycci, ale viedaju, što tam končycca Rym i jahonaje ŭładstva, dzie začynajecca ichniaja navuka, kančajecca roznica miž pieramožnikami j pieramožanymi, bahatymi j biednymi, panami j niavolnikami, kančajecca cezar, prava i ceły paradak svietu, a zamiest henaha ŭsiaho prychodzić Chrystus i niejkaja miłasernasć, dahetul niaznanaja, i niejkaja dabrynia, niasvomaja ludskim i našym rymskim instynktam. Mianie, praŭdu kažučy, Lihija bolš cikavić, čym ceły Rym z jahonym panavanniem, i chaj by choć sviet zavaliŭsia, aby tolki mahčyma było mieć jaje ŭ svajim domie. Ale heta inšaja reč. Dla ich, dla chryscijan, mała słoŭnaje zhody, treba jašče pačuvać, što tak josć dobra, a nie inakš. A ja — bahi mnie sviedkami! — nie mahu. Ci kiemiš, što heta značyć? Niešta ŭ dušy majoj uzdryhajecca na hetuju navuku, i choć by vusny maje jaje słavili, choć by prynaraviŭsia da jaje dy jejnych pryncypaŭ, rozum i duša padkazvacimuć mnie, što heta rablu tolki dziela kachannia, dla Lihiji, kab nie jana, dyk usio heta było b mnie ahidnym. I nadziva, taki Pavał z Tarsu heta razumieje. Razumieje mima cełaje svaje prastaty i nizkaha pachodžannia taksama i toj stary teŭrh, staršynia ichni, Piotr, vučań Chrystovy. I viedaješ, što robiać?

Molacca za mianie, prosiać dla mianie niečaha, što nazyvajecca łaskaj, a na mianie vychodzić tolki niespakoj i štoraz bolšaja tuha pa Lihiji.

Zdecca ž ja pisaŭ tabie, što jana adyjšła ŭkradkam, ale, adychodziačy, pakinuła mnie kryž, jaki sama zviazała z halinak bukšpanu. Ja, pračnuŭšysia, znajšoŭ jaho pry łožy. Maju ciapier jaho ŭ lararyjumie, i sam nie mahu ŭciamić, što mianie tak da jaho ciahnie, jak by ŭ im było štoś boskaje, pačuvaju da jaho i strach i pavahu. Caniu jaho, bo jejnyja ruki jaho viazali, ale nienavidžu, bo jon nas razłučaje.

Časami zdajecca, jak by ŭ hetym usim byli niejkija čary, što teŭrh Piotr, choć nazyvaje siabie prostym rybakom, josć važniejšy i ad Apałonija, i ad usich jahonych papiarednikaŭ, i heta ž jon abłytaŭ ich usich, Lihiju, Pamponiju dy mianie.

Ty pišaš, što ŭ majim papiarednim liscie vidać niervy i sum. Musić być sum, bo znoŭ zhubiŭ jaje, musić być i niespakoj, bo niešta, adnak, uva mnie zmianiłasia. Ščyra kažu tabie, niama dla natury ničoha ahidniejšaha, jak heta navuka, adnakava ž ad taje pary, kali z joju sustreŭsia, nie mahu siabie samoha paznać. Čary ci kachannie?.. Kirka[46] zmianiała dotykam cieła ludskoje, a mnie zmianili dušu. Adna chiba Lihija mahła heta zrabić, abo dakładniej, Lihija praz tuju dziŭnuju navuku svaju. Nichto viartannia majho doma nie spadziavaŭsia. Dumali, što ja ŭ Benevencie, i što nie chutka viarnusia, dyk zastaŭ doma niaład, pjanych niavolnikaŭ, hulanki, spraŭlanyja ŭ majim tryklinijumie. Smierci bolš spadziavalisia, čym mianie, jaje mienš by žachalisia. Ty ž viedaješ, u jakich cuhlach trymaju moj dom, dyk usio žyvoje kinułasia na kaleni, a niekatoryja pamleli sa strachu. A ja viedaješ jak pastupiŭ? U pieršaj chvilinie chacieŭ kryčać: rozah! žaleza! ahniu! Ale chutka pasla achapiŭ mianie niejki soram i — ci dasi viery? — niejki žal biadoty; josć miž imi staryja niavolniki, jakich jašče dzied moj M. Vinić pryvioŭ za časaŭ Aŭhusta z-nad Rejnu.

Zamknuŭsia sam u biblijatecy, i tam pryjšli ŭ hołaŭ jašče dziŭniejšyja dumki: pasla ŭsiaho taho, što čuŭ i bačyŭ siarod chryscijan, niasled mnie pastupać z niavolnikami tak, jak dahetul, jany ž taksama ludzi. Jany praz niekalki dzion dryžali ad tryvohi, hadajučy sabie, što adkładaju karu, kab vybrać bolš strašniejšuju, a ja nie karaŭ, bo nie moh. Sklikaŭšy ich na druhi dzień, kažu: «Daruju vam, tolki starajciesia viernaju słužbaju napravić vinu!» Pačuŭšy heta, papadali na kaleni, zalivajučysia slaźmi, vyciahajučy z płačam ruki dy zavučy mianie panam i baćkam, a ja — soramna tabie skazać — raskulešyŭsia. Zdałosia mnie, što ŭ toj časinie baču sałodkaje abličča Lihiji i jejnyja čaroŭnyja sloznyja vočy, dziakujučyja za taki ŭčynak. A — pro pudor![47]— čuju, i mnie nabiehli slozy… Viedaješ, što ja tabie skažu: ot nie mahu sabie dać rady biez jaje, drenna mnie samomu, ja paprostu niaščasny, moj sum bolšy, čym tabie zdajecca… A niavolniki, dziŭnaja reč, nie tolki nie raspuscilisia horaj, ale stalisia šmat viarniejšymi; prabačennie, znača, abudziła ŭ ich udziačnasć i lepš padziejničała na ich, čym kara. Nie to słužać, ale naŭzapieradki adhadvajuć maje žadanni. Pryhadvaju tabie ab hetym tamu, što kali na dzień pierad adychodam ad chryscijan ja skazaŭ Paŭłu, što sviet raspyrchniecca ad jahonaj navuki, moŭ bočka biez abručoŭ, jon adkazaŭ: «Miłasć josć macniejšym abručom, čym pahroza». I voś pakazałasia, što časami heta josć praŭdaj. Ab hetym ja pierakanaŭsia taksama i z majich adnosinaŭ da klijentaŭ, jakija, daviedaŭšysia ab majim viartanni, zbiehlisia z pryvitanniami. Viedaješ ža, nikoli ja nie byŭ dla ich skvapnym, ale jašče baćka moj dziela zvyčaju pastupaŭ z imi pa-pansku i mianie tak vučyŭ. Voś ža ciapier, bačačy henyja vyšmulanyja svitki j hałodny vyhlad, znoŭ pačuŭ u sabie jak by litasć. Zahadaŭ dać im jesci, a nat hutaryŭ z imi; nazvaŭ niekatorych pa imieniu, niekatorych pytaŭ pra žonak i dziaciej, dy znoŭ bačyŭ slozy ŭvačču, iznoŭ stajała pierad vačyma ŭjavy zadavolenaja Lihija… ci moj rozum pačynaje błytacca, ci kachannie mucić mnie počuvy — nie viedaju, pierakanany tolki, što jana cikuje na mianie zdalok, dyk bajusia zrabić što-niebudź takoje, što mahło b jaje abrazić abo zasmucić. Tak, Kaju! Pierajnakšyli mnie dušu, i časam dobra mnie tak, a časam pakutna, bajusia bo, što adniali ad mianie tuju mužnasć, daŭniuju enierhiju i što mo niazdatny ja ŭžo nie tolki da rady, sudu, bankietaŭ, ale nat i da vajny. Niajnačaj, heta čary! I tak mocna mianie pierajinšyli, što skažu tabie j toje, ab čym dumałasia mnie jašče tady, jak lažaŭ u ich chvory: kali b Lihija była padobnaj da Nihidyi, da Papieji, da Kryspiniły dy da inšych našych razłučnic, kali b była tak pluhavaju, niemiłasernaju dy papusknoju, jak jany, dyk ja b nie kachaŭ jaje tak, jak kachaju jaje za toje, što nas dzielić. Dadumaješsia, jaki chaos rodzicca ŭ majoj dušy, u jakim błukajusia razdarožžy, nie viedajučy, što z saboju rabić? Kali žyccio lho pryraŭniać da krynicy, dyk u majoj krynicy zamiest vady — niemarasć. Žyvu nadziejaj, što mo jašče ŭhledžu jaje, i časam zdajecca mnie, što musić być… Dy što budzie sa mnoju za hod, za dva — ciažka zhadać. Z Rymu nie vyjedu. Nie moh by stryvać tavarystva aŭhustyjanaŭ, a pry tym adna dumka prynosić mnie polhu ŭ majim hory, što tut blizka Lihija, što praz lekara Hłaŭka, jaki abiacaŭ mianie adviedać, abo praz Paŭła z Tarsu, moža, časami što-niebudź ab joj daviedajusia. Nie! Nie kinuŭ by Rymu, choć by mnie achviaravali ŭładstva nad Jehiptam. Viedaj taksama, što ja zahadaŭ reźbiaru abrabić kamień na mahiłu Huła, jakoha zabiŭ u prypadku hnievu. Zapozna ja abdumaŭsia, što jon ža mianie na rukach nasiŭ i pieršy vučyŭ, jak zakładać u łuk strału. Nie viedaju, čamu ciapier abudziŭsia ŭva mnie žal pa ich… Kali dzivicimie ciabie toje, što pišu, adkažu tabie, što mianie heta dzivić nie mienš, ale pišu tabie ščyruju praŭdu. Byvaj!»