Мінскі напрамак. Том І

Жыццё ў Вербаве збоку амаль нічым не рознілася ад ранейшага. Як i да гэтага, у бацькі не было ні сваёй зямлі, ні нават уласнага «кутка»: жыць даводзілася, як на татары, у панавай хане «для конюхаў», за якую пан штомесяца «выварочваў» частку бацькавага жалавання.

Ад сяла была блізка станцыя Вапнярка. Станцыя тады здавалася малому Ясю, як звалі Чарняхоўскага ў сяле, нейкім казачным краем. Пазіраючы на паравозы, слухаючы свісткі, лязг буфераў, ён нямеў ад захаплення. Машыністы, сцэпшчыкі, стрэлачнікі былі героямі яго мар. Калі Яся пыталіся, кім ён будзе, малы адказваў цвёрда:

— Ці машыністам, ці стрэлачнікам.

На гэтай станцыі Ясь стаў потым вучыцца ў школе. Вучоба давалася яму лёгка, асабліва арыфметыка. Бацька быў вельмі задаволены, што Ясь так добра рашае задачы, — ён лічыў арыфметыку «галоўнай навукай у жыцці».

— Калi чалавек, сынку, умее добра лічыць, ён — ого! Такога, сынку, ніхто не ашукае...

Ясь быў жвавы, неспакойны i вясёлы. Па нейкай няпісанай умове вербаўскія дзеці выбралі яго сваім верхаводам. Ва ўсіх гульнях, у паходах Ясь быў заўсёды ў першай ролі...

A між тым у Вербаве адбываліся незвычайныя падзеі.

Прышла рэвалюцыя. Пан Навінскі ўцёк, i сяляне падзялілі панскі хлеб, некалькі мяшкоў якога прынёс дамоў i задаволены бацька. Але хутка зноў надышоў кепскі час. Пану Навінскаму ўдалося вярнуцца з немцамі, i хлеб, які яшчэ застаўся, адабралі, а бацьку прагналі з «двара».

Сталі галадаць...

I тут неспадзявана здарылася яшчэ горшае няшчасце. Ад тыфу злеглі бацька i маці, злеглі, а праз некалькі дзён памерлі. Амаль у адзін час.

Ясь стаў сіратою, разам з пяццю сваімі сёстрамі i братамі...

Яму тады было дванаццаць год. Ясь пачаў сам «зарабляць хлеб»: летам i ўвосень ганяў на пашу вербаўскую жывёлу, пёкся цэлымі днямі на сонцы, мок на дажджы, стыў у асеннюю непагадзь.

Школа была закрыта, але яму хацелася вучыцца. Урываючы грошы са свайго маленькага заработку, ён хадзіў на «заняткі» да хворага настаўніка.

— У цябе, Ясь, добрая галава, — сказаў яму неяк настаўнік. — Калі ты вырасцеш, ты будзеш вялікім чалавекам.

— Вядома,— згаджаўся Ясь, не зусім разумеючы слоў настаўніка, — калі я вырасту, я буду вялікім...

З Вербава ён падаўся на чыгунку i стаў працаваць рамонтным рабочым. Летам мянялі шпалы, выполвалі траву на пуці. Зімой таксама працы хапала: узяўшы лапаты, выходзілі на «дарогу», адкідвалі з яе снег, ставілі агарожы з абодвух бакоў насыпу...

На другую зіму, крыху папрацаваўшы падручным слесара ў чыгуначных майстэрнях, ён уладзіўся правадніком на таварных ад Вапняркі да Адэсы — суправаджаў важныя грузы.

У тыя гады, адным з першых уступіўшы ў камсамольскую ячэйку, Ясь жыў, можна сказаць, ужо кіпучым, багатым жыццём.

Абстаноўка была трывожная: недалёка ад сяла дзейнічалі банды.

— Калі прыдуць бандзюкі, нас усіх пераб'юць, — сказаў аднойчы пасля сходу, што зацягнуўся да позняга вечара, хтосьці з камсамольцаў. — Яны даўно ўжо востраць зубы...

— Не пераб'юць! Мы мацней за ix... — адгукнуўся спакойна Ясь.— A калі i паткнуцца,— возьмем стрэльбы ды так ix спаткаем!..

Ён быў заўсёды смелы i рашучы. Можа, за гэта яго так любілі, паважалі i слухаліся...

Ён не ведаў, куды падзець энергію, якая бурліла ў iм. Чым толькі ён ні займаўся ў клубе: выступаў у спектаклях, у аркестры іграў, спяваў у хоры, «выпускаў» газету, пісаў у яе артыкулы i нават вершы. Здольны да музыкі, ён умеў іграць на ўсіх струнных інструментах, якія былі ў вёсцы.

Гарачы хлопец з чорнай чупрынай, апрануты ў вялікую не па росту гімнасцёрку, у сіняе з бліскучымі леямі галіфэ, быў лепшым прамоўцам ад камсамольцаў на вербаўскіх дыспутах. Асабліва ўдала выступаў малады прамоўца на дыспуце: «Ці ёсць бог?» У Яся была на дзіва добрая памяць, — столькі розных вестак i фактаў ён помніў, i гаварыў ён з такім натхненнем, што ніхто не мог пераспрачаць яго.

Ужо тады можна было заўважыць у ім багата адоранага таленавітага чалавека, кіпучая натура якога шукае сабе шлях.

I вось шлях гэты адкрыўся — Яся, які працаваў ужо шаферам у Новарасійску, паслалі ў пяхотную школу, у Адэсу. Ён паехаў з камандзіроўкай акружкома камсамола...

Але пяхотная школа не задаволіла хлопца, — ён любіў тэхніку, — i Чарняхоўскі неўзабаве папрасіўся, каб яго перавялі ў артылерыйскую школу.

Чатыры гады пасля школы ён служыў у артылерыі, увесь час вучачыся, набываючы вопыт звычайнай камандзірскай работы: быў i камандзірам узвода, i зампалітам камандзіра батарэі, i камандзірам разведкі батарэі. Заўсёды, усёй душой, аддаваўся партыйнай рабоце. Амаль увесь час Іван Данілавіч быў то членам партбюро палка, то сакратаром партячэйкі. Ён любіў палітработу, мусіць, не менш, чым камандныя справы.

— Вось дзе ваша прызванне: палітработа, — гаварыў яму не раз тады камісар палка. — У вас талент палітработніка!..

I гэтыя гады, i ўсе наступныя былі запоўнены вучобаю. Год за годам ён рос, здзіўляючы таварышаў i сваёй прагай да вучобы, i працалюбівасцю, i ведамі. У Акадэміі механізацыі i матарызацыі Чарняхоўскі быў заўсёды выдатнікам...