Мейрхан Абдильдин: негелі мір. Вып. 22

5 курстаы дипломды жмысты таырыбын осы Н.М. Петровадан алдым. Бл кісі КСРО А академигі В.А. Фокты оушысы болатын. Таырыпты аты: «Орталы симметриялы з сінен айналып тран денені гравитациялы рісіндегі озалыс». Бл таырыпты шыуыны зінше бір тарихы бар. 1954 жылы «Доклады АН СССР» деген орталы журналда Г.В. Скроцкийді «з сінен айналып тран денені ауырлы кші рісіні жарыты таралуына сері» деген мааласы шыты. Бл мааланы шыару шін редакцияа жолдама берген академик В.А. Фок. Н.М. Петрова маан е уелі, осы жмыспен танысыыз деді. Кейін осы таныстытан жоарыда айтылан дипломды жмысты таырыбы шыты. Бізді есебімізде жарыты орнына массасы бар материалды нктені озалысын зерттеу керек болды. Мен бл есепті ттенше, те ыса жолмен – Гамельтон-Якоби тедеуін пайдаланып шешпек болдым. Бізден брын осы тедеу Шварцшильді «Материялы нктені орталы денені гравитациялы рісіндегі озалысы» деген есебінде пайдаланылан. Бізді есебімізде осы орталы дене з сімен айналады. Бндай есеп жаа жне ызы та еді. Жолымыз болып осы есепті шештік. Гамильтон-Якоби тедеуіне айнымалыларды ажырату дісін пайдаланды. Осы кезде уананым-ай! Мені уанышымды ылыми жетекшім Н.М. Петрова жне дипломды жмсымны рецензенті азКСР А астрофизикалы институт директорыны орынбасары профессор Г.М. Идлис те блісті. Не керек, дипломды жмысты беске орадым. Оны стіне азКСР А астрофизикалы институт директоры, КСРО А академигі В.Г. Фесенкова аспирантураа тсуге жолдама алдым. Алда физикадан мемлекеттік емтихан алан. Бл 1959 жылды мамыр айы еді. Осы кезде кенеттен бір плеге шырадым. Мені лтшыл деп айыпа тартты. Істі мн жайы былай. 1958 жылы кзде менімен жатаханада бірге жатан аза баласы жасы лкен, біра менімен бірге оитын орыс баласымен айтысып алады. Айтысты басы орыс баласыны: «азатарды физикаа таланты жо» деген сзінен шыады. Айтыс ызады, баса студентер де жиналады. «Жел трмаса, шпті басы имылдамайды» дегендей, орыс баласыны солай айтып отыраны, бізде, физика блімінде, жоары курстарда аза балаларыны саны те аз болатын. Бірінші курса абылдайтын барлы баланы саны 75 болса, оны ішінде тек оны ана аза еді.

Меніше, бны себебі мынада болуы керек. Ол кезде физика-математика факультетіні физика блімі тек орысша болатын, аза блімі болмайтын. Оуа тсерде біз сегіз емтихан тапсыратынбыз. Оны шеуі орыс тілі – дебиет, тіл, шыарма. Орыс, аза деп блінбейтін. Сондытан, аза ауылдарынан, азаша мектеп бітіріп келген біз сияты балалара орыс тілінен ш емтихан тапсырып, орыс балаларымен конкурса тсу те ауыр да, ділетсіз де жадай болатын. Оны ойламайтын орыс баласы жазан азатарды физикаа таланттары жо деп айыптайды. Айтыс ызады. Бір мезгілде аза баласы з блмемде тып-тыныш йытап жатан мені оятып, оярдан оймай, дедектетіп айтыс болып жатан жерге алып келсін. Мен де бл айтыса белсене кірістім, бір мезгілде, ызып аланым ой, біздегі оуа тсер алдындаы алатын емтихандар тртібі дрыс емес, діл емес, бндай бостанды – буржуазиялы бостанды деппін. Таы да біраз нрселер айтаным болуы керек, йтеуір осы гімені мемлекеттік ауіпсіздік комитетіне жеткізеді. Блар мені сыртымнан тоыз айдай баылау жасаан крінеді. йтеуір, дай сатап, баса мндай гіме болмаана сайды. Екінші бір жасы боланы, бдан біраз жылдар брын КОКП-ны 20-шы съезінен кейін, 19-а дейінгі жастарды саяси мселелерге байланысты трмеге жабуа болмайды деген кіметті аулысы бар екен. Сйтіп, не керек, мені жеке мселем курсты кеейтілген комсомол жиналысында аралатын болды. Бл жиналыса ауіпсіздік комитетіні адамдары да атынасты. лкен жиналыс болды, студенттер ыза-ыза сйледі, соында не керек, тамаша орыс достарым – С.П. Пивоваровты, Э.Я. Вильковискийді, Е.М. Якушевті, т.б. студенттерді арасында бл жиналыс мен шін дрыс бітті.

Біра, жиналыстан кейінгі жадайда мен біраз опы жедім. Бірінші – маан: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оыан кезінде лтшылды байалды. Бл жадай 5-курсты комсомол жиналысында аралды» деп мінездеме берілді. Екінші – ызыл дипломнан айырылдым. Жоарыда айттым ой дипломды жмысты беске орап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ана алан деп. Дл осы екі арада лгі лтшыл деген пле басталды, айта-айта ауіпсіздік комитетіне шаырады, «байтал тгіл бас айы» – дегендей, емтихана дайындалуа ммкіншілік болмады. Баса топпен тапсырайын деп рсат срап кріп едім, ешкім тыдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтихана баруа тура келді. Емтихан билеттерінде ш сра бар: біреуі – теориялы физикадан, екіншісі – атомды физикадан, ал шіншісі – ядролы физикадан. Жауап бердім. Теориялы физикадан (кафедра мегерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомды физикадан (кафедра мегерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролы физикадан (кафедра мегеруші профессор Чердынцев В.В.) – ш. Бл профессор мен жауап берген кезде: «Саан орыстар не істеді» – деп, маан тап берді. Аыры не керек жалпы баа трт болып, мені бес жылы оуым далаа кетті де, мен ызыл дипломсыз алдым. шінші – жоарыда айтандай мені аспирантураа алдыран, енді осыны брін жойып, мен Краснояр лкесіне ш жыла бір мектепке малім болып баратын болдым. Кнбеуге шама жо, бны бріні осылай тыныш біткеніне шкіршілік ылып жрмін.