Мейрхан Абдильдин: негелі мір. Вып. 22

Осы иын кезде мені ылыми жетекшім профессор Л.А.Слив лкен адамгершілік жасады: «Сені ЖСТ-даы жасаан жмыстарыды, ойларыды университеттегі академик Фока крсетейік, айтайы» – дегені. Сйтсе профессор Л.А.Слив кезінде кандидатты диссертацияны осы Фоктан ораан екен. Ал, Фокпен дрыстап танысайы. Ататы Капица Сталинге жазан хатында: «Фок жне Ландау Кеес Одаыны е ірі физиктері» – дейді. Кезінде Геттингенде – математиканы Меккесінде – Фокты «Орысты математикалы зебірегі» – деген. Мскеуді мемлекеттік университеттеріні студенттеріне арналан «Квантовая механика» деген оулыына УССР А-ны академигі А.С. Давыдов былай дейді: «Атомды жне ядролы былыстарды тсіндіретін ылымды квантты механика дейді. Осы ылымны негізін саландар: Бор, Шредингер, Гейзенберг, Дирак, Фок жне Паули» – делінген. 1937 жылы 18 апанда Ленинградта талантты жас алым Фок ттына алынады. Келесі кні Капица Сталинге мынадай хат жазады: «Фокты осылай орлау бізді елді жне шет елдерді алымдарыны арасында лкен наразылы тудырады. Осы жадайды Эйнштейнді Германиядан уумен ана салыстыруа болады». Осындай хаттан кейін, бір ажабы, Сталин Фокты олма-ол босаттырып жібереді.

Ал ЖСТ-а келсек Кеес Одаында бл салада Ленинградты Фок пен Фридманнан асан оымыстылар болан жо.

Сонымен не керек, бір кні біз профессор Л.А. Слив екеуміз данышпан Фока келдік. Мен жрегім лпілдеп, ысылып, сасып зер дегенде ойымды Фока айтып шытым. Мссаан ажап, бір мезгілде лы алым зімен-зі кбірлеп: «Мені де жас кезімде осыан сас ойларым болып еді. Біра оларды зерттеуге олым тимеп еді. Мынау жас жолдас аспирантураны менде тсін. Мен ылыми жетекші болуа келісім беремін» – дегені. Мені де, Сливті де ауыздарымыз ашылып апты. п-стте, ая астынан мен Фокты оушысы болып шыа келдім. ажайып! Фантастика!

Бір жасы жері математиканы тп-туір білуші едім. Бан себеп азМУ-да жргенімізде бізге жоары математиканы Б.Т. Тлегенов деген доцент, те талантты педагог берген еді, екінші – з бетіммен ізденуді арасы.

1966 жылы 14 суірде Ленинград университетіні физика факультетіні ылыми кеесінде «Эйнштейнні гравитациялы теориясынан космогония шін шыатын кейбір салдар» – деген таырыпта кандидатты диссертация орадым. зіні 2 желтосан 1965 жылы, ылыми жетекші ретінде мені диссертацияма берген баасында Фок былай деп жазады: «Абдильдинні жмысы бкіл Одаты Тбилисидегі (суір, 1965 жылы) болан гравитациялы конференцияда баяндалды жне мені дние- жзілік Лондонда болан гравитациялы конференциядаы (шілде, 1965) баяндамам бойынша талыланды. Барлы жадайларда бл жмыса жоары баа берілді. Абдильдин диссертациялы жмысын басынан аяына дейін (мселені оюдан соы нтижені алана дейін) бір зі жасады. Шындап айтанда, бл жмыс дегейі атардаы кандидатты жмыстардан лдеайда жоары».

1966 жылы шілде айында Алматыа айтып, Астрофизикалы институттаы ызметімді жаластырдым. 1967 жылы, азан революциясыны 50 жылдыына байланысты азКСР А-да бірінші рет жас ылымдарды ылыми конференциясы жне конкурс болды. Мен де атыстым. Жмысты аты: «Жалпы салыстырмалы теориясыны таы бір интерпретациясы». Конкурс нтижесінде бірінші орынды биолог М. Айтхожин (кейін академик, А-ны президенті) алды, екінші орынды физик мен (кейін А мше- корреспонденті, азМУ-ды ректоры) алдым, шінші орынды химик Е.Е. Ерожин (кейін академик, азМУ-ды ректоры) алды.

1970 жылы азМУ-ды физика факультетіні деканы С.И. Исатаевты шаыруымен теориялы физика кафедрасыны менгерушісі болып КдзМУ-ге ауыстым. зіліс кезінде, 1981-1986 жылдары, кафедраны профессор Л.А.Сливті шкірті, бертін келе Кеес кіметіні ататы физиктеріні бірі академик А.Б. Мигдалды оушысы болан, жас талантты физик Т.А. ожамлов басарды. азір осы жігіт КдзУ-ды ректоры.

ылым жаына келгенде мен кафедраны брыннан келе жатан таырыбы «Жалпы салыстырмалы теориясындаы денелер озалысыны мселелері» – деген баыта ылыми жетекшілік еттім. Бл мселе ЖСТ-ны зекті мселелеріні бірі, онымен Эйнштейн жне Фок шылданан. Біраздан кейін КСРО-ны Жоары Оу Министрлігіні жанындаы ке- есті гравитациялы секциясыны мшесі болып сайландым. Теориялы физика кафедрасы «ЖСТ-даы денелер озалысыны крделі мселелері» деген таырыпты зерттеуде ода бойынша басшылы жасайтын болды (КСРО Жоары Оу Министрлігіні № 1278, 21.12.1982 жылы бйрыы).

1985 жылды 12 маусымында БССР-ды А физика институтыны Д.006.001.002 – арнаулы кеесінде «ЖСТ-даы денелер озалысыны крделі мселелерін Фок дісімен зерттеу» деген таырыпта 01.04.02 – «Теориялы жне математикалы физика» мамандыы бойынша докторлы дисертация орадым. Осы кезде Белоруссияда салыстырмалы теориясы жне гравитациядан лкен ылыми мектеп бар еді. Оны басында академик В.А. Фокты оушысы, лкен алым, жасы адам – БСССР-ды акдемигі Ф.И. Федоров болатын. Сйтіп жргенде мен теориялы физикадан азастанда бірінші доктор, бірінші профессор (1987), бірінші азКСР-ны А мше-корреспонденті, азатан бірінші азМУ-ды теориялы физика кафедрасыны мегерушісі болыппын.