Дзённік суддзі Верасаўца

— Брэша ён, грамадзяне суддзі, я ж не п’ю і не куру — нічым грэшным не забаўляюся. Я сваім мазалём хаціну сабе не горшую як у людзей прыдбаў. Правільна, скрываць не буду, і на кніжку ладную капейку паклаў. На чорны дзень… Дык гэта ж усё са свайго мазаля. А як жа? Хто дбае, той і мае, а хто не рупіцца, у таго скура лупіцца. Ну, хіба няпраўду я гавару?

— Вы сказалі, што дрот перавозіўся ў склад райспажыўсаюза ў сакавіку. А што распіска сведчыць? Паглядзіце — тут люты значыцца. Як жа тут зразумець? Выходзіць, распіску Мялешка выдаў раней, чым атрымаў дрот?

Падсудны маўчаў, думаў.

— Дык што вы на гэта скажаце?

— А што скажу? Памылка, значыць, атрымалася, палачку Антон не паставіў — і замест трэцяга месяца аказаўся другі. Хіба не бывае? Ісціну гавару.— Гарбыль скрыжаваў рукі на грудзях.

Памылка, палачку не паставіў… Так, гэта магло здарыцца. Чалавек памыліцца можа. Аднак чаму, пакуль не былі выведзены вынікі рэвізіі, падсудны не заікнуўся нават нікому, што перадаў дрот на захаванне? Чаму? Не перадаваў? Але ж распіска… Паспрабуй разбярыся, хто з іх вінаваты…

Я падумаў, што зайшоў у тупік і не здолею дакапацца да ісціны. Нерваваўся. На мінуту ўспомнілася: як добра было на сенакосе! Пазбыцца б цяпер гэтага клопату і — туды. Намахацца б касой, напрацавацца б і заваліцца ў траву, слухаць разважлівую дбайную гаману пра хлеб, пра зямлю…

А Гарбыль усё гаварыў, гаварыў, яго застылыя вочы глядзелі на мяне пільна і неадрыўна. Здалося, быццам у звужаных зрэнках бліснулі ледзяныя іскры.

— На чым перавозілі дрот да Мялешкі? — Я спытаў рэзка, гучна, быццам спадзяваўся, што рэзкасцю саб’ю яго халодную зацятасць. Ён адказаў мне ў тон:

— На палутарцы прамкамбіната.— I цішэй, скрозь роблены кашаль дадаў: —Здаецца, грамадзянін суддзя, вы не вельмі даяце мне веры. Не спяшайцеся, тут трэба абмазгаваць усё радком ды ладком, тут вялікая асцярожнасць патрэбна.

Доўгі напружаны допыт цягнуўся марудна. Мне часам здавалася, што яму не будзе канца. Гэта, мусіць, таму, што Гарбыль, пра што б ні гаварыў, заўсёды настырна заканчваў свае маналогі словамі: «Маё — някрадзенае. Салодкі кусок упоперак горла становіцца, а маё ўсё — з поту, з мазаля».

Пасля перапынку на абед дапытвалі шафёра прамкамбіната Андрэя Банадыка.

Усе, хто быў у зале, сачылі за Банадыкам з пільнай увагай, мацалі позіркамі яго шчуплую несамавітую постаць. Ведалі, што ён — Гарбылёў родзіч. Падсудны цікаваў за ім напружана, нецярпліва, мыляў сухімі губамі, нібы яго адольвала смага.

— А так што, каб не зманіць, ніякага дроту на склад да етага Мялешкі не перавозіў,— адказаў Банадык на маё запытанне.

— Як жа не перавозіў? — падхапіўся Гарбыль.— Памятаеш, мужчыны стабуніліся на пляцы ля чайной, а мы з табой ехалі? Ну, паднатуж памяць — ехалі ж?

— Ехалі, было.

— Чуеце, грамадзяне суддзі, было, перавозіў.

Банадык як бы поўніўся паслухмянасцю і пакорай, баючыся, каб не кінуць пустое слова, пацёр лоб, зноў патупаў на месцы.

— Ехалі, гэта праўда, а каб дрот перавозіў — не было такога. Не, Фядос, не ўмею я маніць,— прастадушна развёў ён рукамі.— Табе, калі б я ману ўзвёў, не пагана было б, а чалавеку як? — кіўнуў на Мялешку,

— Ты што гэта: то было — то не было! Не памятаеш, дык не кажы лішку! — Гарбыля прарвала. Ён раз’юшана сыпануў словамі.— Не верце яму, грамадзяне суддзі, розум у яго памутнелы. У ім з маленства сядзела чорная хворасць, не верце яму! — Густы хрыплы голас трашчаў, бы ламаўся, як сушняк.

На вострым твары сведкі застылі прыкрасць і роспач. Уважлівыя шэрыя вочы глядзелі з нейкай дзіцячай недаўменнасцю. Банадык памаўчаў і са скрухай, з дакорам самому сабе, кінуў:

— Як сляпы быў, і гасцяваў з ім у кампаніях, і так часцяком страчаўся — а не раскусіў, што ён за чалавек.

Быццам растраціўшы ўсю сваю палкасць у гарачай успышцы, Гарбыль праз мінуту аціх. Сядзеў пануры, змарнелы, безуважны да ўсяго, што адбывалася потым,— да прамоў пракурора і адваката, да гневу і абурэння, што чуліся ў прыцішаным гомане прысутных. Зразумеўшы, што выкрыты да канца, ён ужо гатовы быў прыняць тое, да чаго даўно, відаць, на ўсякі выпадак рыхтаваў сябе бяссоннымі начамі.

Выслухнўшы прыгавор, Гарбыль недарэчна кінуў: «Вось яно». Так, ён ведаў, што не толькі дабро адгукваецца дабром, а і ўсякае зло аддаецца караю. Затаіўшыся ў прадчуванні, жыў страхатлівай трывогай: нішто не знікае бясследна, на ўсё прыходзіць такі водгук, якога заслужыў.

Гарбыль паглядзеў наўкола, быццам пытаючыся ў людзей, куды яму трэба будзе ісці зараз, што рабіць. Раптам на яго твары запалалі чырвоныя плямы.

— А канфіскацыю маёмасці за што? — зноў узгарэўся ён.— Ці ж у калоніі не адраблю?.. Дык за што яшчэ пабытак мой адбіраеце? Дзе тая праўда? Дзе яна?

У тую мінуту ён больш за ўсё шкадаваў, што не спажыве ўкрадзенага.

ПІСЬМО