Дзённік суддзі Верасаўца

— Тут мы павінны вырашыць, як патрабуюць ад нас сумленне і закон,— сказаў я.— Улічыць, наколькі цяжкія вынікі злачынства, асобу злачынцы — ці ён закаранелы які ліхадзей, ці выпадкова аступіўся.

— Дык жа чалавек змарнее,— не супакойваўся Кныш,— калі яго за краты.

— Умоўную меру пакарання суд мае права назначаць толькі ў выключных выпадках. Разумееце? У выключных, пры асабліва змякчаючых віну абставінах. А тут — дзе яны, змякчаючыя абставіны? Чулі, што пацярпеўшы выкрыкваў? I я не ўпэўнен, што толькі ён адзін так думае. А што народ скажа, калі мы асудзім умоўна?

Тады я не ўсведамляў, што спрачаўся не столькі з засядацелямі, колькі з самім сабой.

— Іч ты, як проста. Справядлівасць — пад ногі, абы хто лішняга чаго не падумаў.— Арсеній Пятровіч пільна ўглядаўся ў мой твар.

— Не разбэшчаны ж хлопец,— недзе побач чуўся голас Халецкай.

Але я больш не слухаў яе. «Ну так, за несправядлівасць я ў адказе перад законам, але ж гэта адно,— усплыла, акрэслілася ў мяне думка, выкліканая папрокам Кныша.— Я павінен… Мой святы абавязак — таксама вельмі высока ставіць сваю маральную адказнасць перад людзьмі, лёс якіх вырашаю».

…Калі я абвяшчаў прыгавор, Грыневіч стаяў па-ранейшаму прыгнечаны, унураны. Ды і як ён мог адчуваць сябе інакш? Змены наступаюць за надзеяй. А якая ў хлопца магла быць надзея? Суддзя як ні крычаў на яго. Тое, што было для яго галоўнае — мера пакарання,— спачатку нібы не кранула яго. Але калі я ўжо зачытваў тэрмін і парадак абскарджання прыгавору, ён раптам выпрастаўся.

— Умоўна? — паспешліва, быццам баючыся, што суддзі могуць яшчэ перадумаць, перапытаў ён.— I мне можна цяпер паехаць у Бабруйск? — Словы яго прагучалі зусім па-дзіцячы, нібы вымавіў іх спалоханы хлапчук, а не юнак.

У зале засмяяліся. I мне ўпершыню за ўвесь дзень захацелася ўсміхнуцца. 3 душы зваліўся цяжар.

— Можна. А што, калі не сакрэт, цягне вас туды?

Дзіўная, незнаёмая цішыня раптам усталявалася ў зале. Мне падалося, што на працягу ўсяго працэсу не было такой цішыні, як тады.

— Будзе там ногі людзям ламаць,— панура азваўся Будзгохін і азірнуўся, чакаючы падтрымкі.— Нічога, Гомель дасць рады…

— Я на экзамены ў тэхнікум выклік атрымаў.— Вочы Грыневіча засвяціліся. Ён кінуў позірк на дзяўчыну з вяснушкамі на шчаках.— У яе ён. Ну, пакажы, Маруся, суддзям выклік, пакажы…

А я яшчэ слухаў тую незнаёмую, трывожна-радасную цішыню.

РАСПІСКА

Стаяў чэрвень. Цвіла ліпа, шчодра выпрыскваліся белыя суквецці бульбы, уздоўж жытнёвых палеткаў пагойдваліся пад ветрам сінія васількі. Сонца ўдзень узбіралася высока ў бялёсае неба і адтуль бязлітасна палівала зямлю гарачымі праменнямі. Надвячоркамі па вёсках на розныя галасы звінелі на бабках косы.

Я цэлы тыдзень знаходзіўся ў калгасе. Афіцыяльна зваўся ўпаўнаважаным райкома партыі і райвыканкома, а інакш, як жартам мы, упаўнаважаныя, самі звалі сябе — «штурхачом». Тут я і гутаркі праводзіў з калгаснікамі на розныя тэмы, і старшыню калгаса «вучыў», як трэба гаспадарыць — нарыхтоўваць кармы для жывёлы, рыхтавацца да ўборкі ўраджаю. Аднойчы старшыня, калі я ўжо вельмі яму надакучыў, сціпла ўсміхнуўся і сказаў мне:

— Можа б, вы, таварыш суддзя, правялі ў першай брыгадзе гутарку па статуту сельгасарцелі, а я тым часам у пятую праскочу. Справы ёсць.

Я добра зразумеў яго і пайшоў растлумачваць статут. Старшыня таксама мяне разумеў: далікатна намякнуць, каб я лепш паехаў ды займаўся сваімі судовымі справамі, ён не мог — мяне ж райком прыслаў.

На брыгадным двары непадалёку ад купкі людзей, што згуртаваліся вакол мяне, дзед ладкаваў граблі. Здавалася, ён не звяртаў на мяне ніякай увагі, клапатліва сагнуўшыся, забіваў зуб’е ў брускі.

— Зямлёй усе жывём, а пры хлебе толькі селянін састаіць,— заўважыў ён, як я скончыў сваю кароткую гутарку.— Ты б, грамадзянін суддзя, тыя дні, што тут, з касой пазабаўляўся. Сілы ж, відаць, не бракуе, спраўны. Бачыш — у сяле адны бабы. А касцы — вунь яны, спяць.— Ён паказаў рукой у край вуліцы, на агароджаную штыкетнікам брацкую магілу. Працягнутая рука яго на нейкія секунды як бы застыла. Я заўважыў: бледна-зялёныя плямы ядавітага соку пустазелля пакрывалі далонь, на згібах пальцаў патрэскалася скура. Відаць, перад тым як прыйсці сюды, ён нешта рабіў у агародзе. Стары зноў павярнуўся да мяне, глядзеў, як бы гаварыў: акурат самая пара зараз — рассесціся, языком мянташыць.

I нейкая няпэўная радасць, і трывога, і сорам агарнулі тады мяне. Не памятаю, што я адказаў старому, узяў у яго граблі і разам з усімі адправіўся на луг. Да вечара зграбаў і складваў у копы сена.

Камандзіроўка мая ў той дзень закончылася, і я апоўначы вярнуўся дадому.

Назаўтра, як толькі адкрыў судовае пасяджэнне, я чамусьці адразу паглядзеў на рукі падсуднага Фядоса Гарбыля. Яны былі сінявата-чырвоныя, вялікія. Гарбыль прасачыў за маім позіркам з нейкай патайной вострай насцярожлівасцю, пашавяліў пальцамі і залажыў рукі за спіну.