Таямніцы полацкай гісторыі

У ліпені 1656 года цар заявіўся ў горад уласнай персонаю. У полі за Барысаглебаўскім манастыром яго сустракала праваслаўнае духавенства. Ігумен Богаяўленскага манастыра паэт і красамоўца Ігнат Іяўлевіч сказаў прывітальную прамову: «Долговременная й прйскорбная наша желанйя благо нам мздовоздашася, егда напресветлаго лйца твоего царского велйчества пренасветлейшйя очй, страннаго нам, благодарного, во граде сем недостойнйй тй рабы, благодарственно взйраем, правоверйя зельный рачйтелю, пресветлый, благоверный, Богом хранимый, и хрйстолюбйвый» і гэтак далей.

Прамова «пресветлому» спадабалася, і манастырская брація атрымала новьш дарункі. Цар паўдзельнічаў у асвячэнні назад у праваслаўе Спасаўскае царквы і Сафійскага сабора і, забраўшы адтуль цудатворны абраз Божае Маці, паехаў да свайго войска пад Рыгу. Абраз Цішайшаму дапамагаць не захацеў і ўвосень таго ж года, вяртаючыся ні з чым дадому, яго вялікасць зноў усцешыла палачанаў прыездам. «Блаженный град Полотескйй пресветлаго твоего царского велйчества… — заліваўся салаўём хітрамудры ігумен Ігнат. — Апо летахдолгйх да сподобишися венчан быти дйадймою блаженства вечнаго, с Константином и Владймйром равноапостольнымй…»

Цара павадзілі па замках. Полацкі майстар Івашка Далёў з таварышамі ўжо адбудаваў Красную вежу. Яна была трохпавярховая, рубленая ў восем сценаў (васьмікутнікам), мела шатровае пакрыццё і падымалася на трыццаць вянцоў (блізу дзевяці метраў). Трохі ніжэйшыя былі вежы Усценская і Машна, якія будавалі палачане Івашка Андрэеў і Мацюшка Маркаў Вялікі пасад палачане абкапалі ровам і абнеслі астрогам. Ваявода Вельямінаў лісліва зазіраючы гасудару ў вочы, дакладваў, што «Полоцку учйнена велйкая крепость, мочно йз тех башен весь город очищать и посады, и слободы». «Очищали» за адным разам і храмы з манастырамі. 3 царквы Параскевы Пятніцы ў Растоў было вывезенае Евангелле XVI стагоддзя, замоўленае полацкім архіепіскапам Нафанаілам.

А на беларускай зямлі доўжьшася вайна. Вельмі хутка сапраўдныя намеры царабацюхны ўбачылі і тыя праваслаўныя, што паверылі абяцанкам вызваліць іх ад польскага ўціску. Загадам Аляксея Міхайлавіча стральцы спалілі Копысь, Чавусы, Бабруйск, Глуск, Свіслач… Яшчэ раней амаль цалкам было выразанае насельніцтва Мсціслава, які не захацеў здацца. Пасылаючы ў жніўні 1655 года ў Беларусь вялізнае войска ваяводы Трубяцкога, цар наказаў яму на сваім шляху ўсё разбураць і паліць, а каб болей панішчыць, «назад итти целыми жйлымй местами». У сваіх допісах ваявода паведамляў: «Слуцкйе посады и слободы велели мы все выжечь, а йдучй дорогою до Слонима, села и деревни и хлеб й сено по обе стороны жглй и людей побивали и в полон имали, й разорялй совсем без остатку, а у Клецку у городе и на посаде лйтовскйх людей побйлй всех».

У 1657 годзе царскія казакі закатавалі на Палессі каталіцкага місіянера Андрэя Баболю, якога праз два стагоддзі папа рымскі абвесціць святым. (Мошчы Баболі будуць захоўвацца ў сутарэннях полацкага храма святога Стэфана, а пасля яго ператварэння ў XIX стагоддзі ў Мікалаеўскі праваслаўны сабор рэліквію перанясуць у бабінец дамініканскага касцёла.)

Полацкі епіскап Каліст, якога нельга было западозрыць у непрыязі да заваёўнікаў, у 1661 годзе пісаў «пйсьмо увеіцательное» князю Івану Хаванскаму, што стаяў у Полацкім ваяводстве з ноўгарадскім і пскоўскім палкамі: «Вой твой вся пуста и нежительна сотвориша, вся в конец разориша царскймй воинствующе оброки, яко ничего же во препйтанйе сйрым оставиша». У тым самым 1661 годзе ўвосень беларуска-польскае войска на чале з Жыромскім ушчэнт разбіла ваяводу Хаванскага пад Кушлікамі, за трыццаць вёрст ад Полацка. Пераможцы ўзялі ў якасці трафеяў 130 баявых варожых сцягоў.

Чужынцы пачуваліся на беларускай зямлі ўсё болып няўтульна. Паланёны ў Кушлікаўскай бітве, а потым адпушчаны ноўгарадскі стралец Сценька Андрэеў вярнуўся з Вільні ў Полацк з трывожнай навіною. У сталіцу Вялікага Княства таемна прыходзіў нейкі віцебскі мешчанін «а ростом толст й высок, с пйсмамй ддя того, чтоб под Витебск и под Полоцк полские й литовские люди подошли, а они де, мещане велйкого государя ратных руских людей вырубят и города полским и лйтовскйм людем здадут». Ваяводы ведалі, што гэта не пустая пагроза. Жыхары Магілёва, не стрываўшы ўціску і здзекаў ужо выразалі за адну ноч трохтысячны царскі гарнізон, які ў свой час мірна пусцілі ў горад. Жывы застаўся адзінаднюткі стралец, што быў у самаволцы, цешачыся на печы з каханкаю.

Беларусы — і гараджане, якіх цар пазбавіў магдэбургскіх вольнасцей, і шляхта, і сяляне — усё часцей бралі ў рукі зброю, ствараючы партызанскія аддзелы. Найбольш чынна народ змагаўся з ворагам на ўсходзе, дзе, даведзеныя рабункамі да страшнага голаду, людзі елі ў вёсках уласных дзяцей. Антыбеларуская палітыка цара прывяла да таго, што праваслаўная шляхта пераходзіла ў каталіцтва, а сяляне рабіліся уніятамі.