Таямніцы полацкай гісторыі

Вярнуўшыся з вандроўкі, яе вялікасць загадала генералінжынеру Баўру агледзець далучаныя беларускія гарады з мэтаю іх умацавання. У кастрычніку 1780 года генерал даносіў: «В городе Полоцке, хотя высота, окружающая монастырь св. Софии (на которой еще вйдны остаткй древнего укрепленйя), составляет самое высокое место всей окружностй правого берегар. Двйна, но лежапдая протйв нея высоты на левом берегу той же реки весьма вредны для ея фортификационных расположений, а потому надежнейшей й твердой крепостй в Полоцке нельзя постройть, а можно на берегу Двйны дпя малого чйсла людей сделать большое каменное укрепленйе».

Тым самым годам датуецца выдадзеная Пецярбургскай акадэміяй навук кніга «Топографические прймечанйя на знатнейшйе места путешествйя ее ймператорского велйчества в Белорусскйе наместнйчества». Цяпер гэта вял ікая бібліяграфічная рэдкасць, таму выпішу з яе старонку пра знешні выгляд і насельніцтва Полацка. «Сие древнее Россййскйх государей наследие, претерпевшее толикие перемены, многия силы й славы своей лйшйлось. Укрепленйя полотскйе нйчего почтй не значат: с прйезда в оный от С.-Петербурга находйтся земляной замок, который вследствйе крутого берега рекй Полоты, с северной стороны под ним текущей, й двйнского берега, крепкое ймеет положенйе; но он оставлен был без наддежащего призрения. Вал, окружающий весь город, также весьма унизился. Йтак, знаменйтейшее зданйе в сем городе составляет иезуитский монастырь, основанный часто упомйнаемым королем Стефаном; он как наружною огромностью, так й внутренним украшением все иезуитские коллегии в Белоруссии превосходит; к нему прйнаддежйт пространное каменное строение, где иезуитское заведено училище. Кроме сего, есть в нем монастырь доминиканский деревянный, францйсканскйй каменный и базилианский каменный… В том же замке деревянный монастырь унйатскйх монахйнь да греческйй деревянный монастырь в Нижнем городе и три унйатскйе церквй. Прочее строенйе в городе простое, деревянное, состоящее йз 250 домов мещанских й 100 жйдовскйх. Ныне же казенным иждивением город сей украшается й каменные, порядочно расположенные застрайваются дома… Купечества в городе 42 человека, мещан 395 й 478 жйдов… Полоцк по древнему обыкновенйю построен частйю на покатом берегу рекй Двины и называется Нйжнйм городом, а болыпая часть оного — на равнине, от поката идущей, й сйя часть называется Вышнйм городом. Уезд Полоцкйй составляет 1247 деревень. Жйтелей во всем уезде 25 649 душ й 841 жйд».

3 кацярынінскім часам звязана з’яўленне ў Полацку яшчэ аднаго архітэктурнага помніка — мураванага Богаяўленскага сабора, які разам з Сафіяй сустракае сёння сваімі белымі сценамі і зялёнымі купаламі кожнага, хто ўязджае ў горад з дзвінскага левабярэжжа.

Будаваць сабор на месцы знішчанага пажарам драўлянага манастырскага храма пачалі ў 1761 годзе, яшчэ ў Рэчы Паспалітай, скончылі ў 1779-м, у Расійскай імперыі. Тады ж узводзіцца будынак манастырскіх келляў дзе цяпер Музей беларускага кнігадрукавання.

Сваёй мастацкай значнасцю Богаяўленскі сабор, безумоўна, не можа спрачацца з Сафійскім, тым больш манастырскі храм няраз рамантавалі ды перараблялі, і яго архітэктурнае аблічча, у якім спалучаюцца рысы класіцызму і барока, за два стагоддзі істотна змянілася.

Некалі над сценамі ўзвышаліся чатыры франтоны, але ў 1839 годзе (запомнім гэтую дату, яна яшчэ неаднойчы сустрэнецца ў нашай размове) заходні і ўсходні «как придающие католический вид» разабралі, адва другія паменшылі. У паўночнай з дзвюх саборных вежаў месцілася званіца з сямю званамі. Падымаліся туды праз хоры з ажурнаю металёвай агароджаю, якую можна ўбачыць і сёння. Сцены і купал упрыгожвалі размалёўкі. Вернікаў уражваў выцягнуты на ўсю шырыню храма чатырох’ярусавы ў цэнтры і трох’ярусавы па баках іканастас з трыма царскімі варотамі.

Напрыканцы XIX стагоддзя знешняе аблічча сабора дапоўнілі намаляваныя мясцовымі іканапісцамі абразы: тры на сценах і два на франтонах.

Падчас майго дзяцінства гэтая краса была ўжо ў мінулым. (Сабор зачынілі яшчэ ў 1920-х, зрабіўшы там спартовую залу.) Храм стаяў упусце, на ржавым купале полацкія хлапчукі, выпрабоўваючы смеласць і глыбіню пачуццяў пісалі імёны дзяўчынак, якія ім падабаліся. Заваленыя смеццем сутарэнні былі месцам пошуку лёхаў на той бок Дзвіны.

Пасля рэстаўрацыі ў храме блізу дзесяці гадоў знаходзілася карцінная галерэя, а ў 1991-м сабор перадалі вернікам.

Паколькі зайшла гаворка пра архітэктуру, трэба сказаць, што ў апошняй чвэрці XVIII стагоддзя Полацк, асабліва цэнтральны пляц, робіцца помнікам горадабудауніцтва ў стылі класіцызму. Яго ідэі леглі ў аснову расійскіх праектаў «узорных» гарадоў У тлумачэннях да іх гаварылася: «Регулярство, преддагаемое при строенйй города, требует, чтобы улйцы были широки и прямы, площади большйе, публйчные зданйя на способных местах, все дома, в одной улице стоящие, стройть наддежйт на всю улйцу с обейх сторон, до самого пересеченйя другой улйцы одной сплошной фасадой…»