Орынбор тарихынан

Орынбор жерінде алғашқы білім беру мекемелерінің пайда болуы іс жүзінде аймақтың даму кезеңінің басталуымен сәйкес келеді. Бастапқыда 1735 жылы Орынбор Ор өзенінің Яикке (қазіргі Орск қаласы) құятын жеріне, содан кейін 1741 жылы Саракаш ауданының Красногор ауылы орналасқан Красная гора трактатына қойылды. Екі орын да бірнеше себептерге байланысты ыңғайсыз болды, сондықтан 1742 жылы Орынбор комиссиясының жаңа бастығы И.и. Неплюев үшіншісін таңдады. Орынбор қаласы 1743 жылы 19 (30) Сәуірде заманауи жерде құрылған. 1736 жылы ақпанда Орынбор (Орск) құрылғаннан кейін бір жыл өткен соң, православие шіркеуінің жоғарғы басқару органы – Синод – жаңадан құрылған қалада және оның жанындағы Славян-латын мектептерінде собор шіркеуін салу туралы шешім қабылдады. Бұл Орынбор өлкесіндегі тарихи дереккөздер хабарлаған алғашқы мектептер. Бұл шешімнің орындалуы және қалада орыс және орыс емес халыққа арналған жекелеген мектептердің ашылуы Орынбор экспедициясының бастығы И.К. Кириловтың қасиетті Синодқа берген хабарламаларынан белгілі.

1744 жылы Орынборда, қала түпкілікті құрылғаннан кейінгі екінші жылы, Шекара істері экспедициясы кезінде императрица Елизаветаның Жарлығымен "татар шәкірттері" мектебі жұмыс істей бастады. Ол Орынбор өлкесінің орыс халқының төменгі сыныптарына арналған. Мектепке 8 жастан 17 жасқа дейінгі балалар қабылданды, олар орыс тілінде оқи және жаза алды, ал татар тілін белгілі бір дәрежеде білетіндерге артықшылық берілді. Оқыту негізінен жеке болды. Шекара комиссиясының аудармашысы әр оқушымен жеке айналысты. Ол татар тілінде сөйлеуді, оқуды және жазуды, татар тілінен орыс тіліне ауызша аударуды үйретті.

Мектеп жалпы білім беретін және кәсіптік білім беріп, әкімшіліктің азаматтық мекемелерінде кеңсе қызметкерлері, хатшылар, кеден шенеуніктері, толмачи лауазымдарында төменгі лауазымды тұлға ретінде орын алуды қамтамасыз етті. Оның түлектері әскери қызмет атқарудан босатылды. Бұл мектептің оқушыларының бірі Орынбор өлкесінің атақты зерттеушісі п. и. Рычковтың ұлы болды. "Татар шәкірттері" мектебі 1818 жылға дейін өңірде табысты жұмыс істеді.

1745 жылы Орынборда инженерлік мектеп ашылды, онда арифметика, геометрия, бекініс және инженерлік пәндер оқытылды. Ол бірнеше жылға созылды, бірақ кейін Санкт-Петербургке ауыстырылды.

Сол кездегі Орынбор өлкесі халқының едәуір бөлігін жер аударылғандар мен олардың отбасы мүшелері құрады. Бұл жер аударылғандарды әйелдерімен және балаларымен бірге қоныстандыру үшін Орынборға бағытталған орталықтандырылған саясаттың нәтижесі болды. Аймақтың бірінші губернаторы Иван Иванович Неплюев (1693-1773) Сенатқа Орынборда ата-аналары жер аударылған балаларды оқыту және ұстау үшін губерниялық кеңсенің қарамағында мектеп құру туралы өтініш жасады. 1748 жылы Сенаттың шешімімен мектеп ашылды. Онда Орынбор қаласының ауданында тұратын 7-15 жас аралығындағы жер аударылғандардың балалары оқи бастады. Бағдарлама ресейлік сауаттылықты, таза жазуды, ноталық ән айтуды, православие сенімін мойындауды, сондай-ақ арифметиканың алғашқы бөліктерін зерттеуді қарастырды. Мектеп бірнеше ондаған жылдар бойы жұмыс істеді. Оның түлектерінің қабілеттерін ескере отырып, кейіннен губерниялық әкімшілік органдарында азаматтық қызметке тартылды.

Мемлекеттік мектептермен қатар, Орынборда осы кезеңде ауқатты ата-аналардың балаларын оқыту үшін жеке мектептер ашылды. Кәсіпкер Джозеф Розе (бұрынғы сотталушы) құрған осындай мектептердің бірінде екі жыл бойы белгілі орыс әдебиетшісі, ақын және драматург Габриэль Романович Державин (1743 -1816) оқыды.

XVIII ғасырда губернияда білім берудің қалыптасуы, алайда, осы уақытта Бүкіл Ресей сияқты, өте қиын болды. Қажетті материалдық база болмады, қаржы, мұғалімдер кадрлары жетіспеді, мүмкін, ең бастысы – қоғамда, мемлекеттік басқару органдарында білім беруді дамыту қажеттілігі туралы түсінік болмады.