Орынбор тарихынан

"1825 жылы 2 қаңтарда Орынборда облыс губернаторлары г.С. Волконский мен п. К. Эссеннің қаржы ресурстарын іздеу және жаңа оқу орнының тұжырымдамасын әзірлеу бойынша жүргізген үлкен дайындық жұмыстарынан кейін алғашқы орта оқу орны – 1844 жылы Неплюев кадет корпусына айналған әйгілі Неплюев әскери училищесі ашылды. Осы сәттен бастап Орынбор губерниясында Бастауыш біліммен қатар жалпы орта және орта кәсіптік білім берудің даму кезеңі басталады. Кадет корпусының басты міндеті Орынбор өлкесі мен оған іргелес шекара аумақтарының қажеттіліктері үшін офицерлер мен әкімшілік кадрларды даярлау болды. Корпус тәрбиеленушілері негізінен офицерлердің, азаматтық шенеуніктердің балаларынан алынды, кейбір орындарды бөтен халықтың ауқатты топтарының өкілдері, ең алдымен қазақтар иеленді. Корпустың барлық оқу жоспарларында оның өмір сүруінің әртүрлі кезеңдерінде шет тілдерін, әсіресе шығыс тілдерін: араб, түркі, пер-СИД тілдерін оқыту бағдарламалары кеңінен ұсынылды "(Болодурин В. С. Орынбордағы Білім және педагогикалық ой. Орынбор кітап баспасы, 2001, Б.21-22).

1887 жылы 29 Мамырда Орынборда әскери кантонистер мектебінің базасында Түркістан әскери округі мен Каспий маңы облысында қызмет ететін офицерлер мен шенеуніктердің балаларын оқыту үшін екінші кадет корпусы ашылды.

1828 жылы Орынбор губерниясында Уфа қаласында алғашқы гимназия ашылды. Ол губернияның атауы бойынша "Орынбор гимназиясы"деп аталды. Гимназия әкімшілік органдарында жұмыс істеуге немесе университеттерде одан әрі оқуға білімді жастарды даярлау бойынша табысты жұмыс бастады. Онда негізінен шенеуніктердің, бай саудагерлер мен филистердің балалары оқыды. "Орынбор" атауы гимназияда 1865 жылға дейін сақталды.

1832 жылы 6 желтоқсанда Орынборда "қыздарды тәрбиелеуге арналған Неплюев әскери училищесінің бөлімі" құрылды – 1848 жылы император Николай I атындағы Орынбор әйелдер институты болып қайта құрылған арнайы қыздар институты. Оның жанында интернат ұйымдастырылды, онда оқушылардың көпшілігі тұрды. Бүкіл XIX ғасырда оқу жоспарлары, институттағы оқу бағдарламалары бірнеше рет өзгерді, материалдық база нығайтылды, Оқушылар саны үнемі өсіп отырды.

1868 жылғы 25 қаңтардағы "The Illustrated London News" ағылшын газеті Орынборда, Түркістанмен шекарада 200 оқушыға арналған Ресей әскери мектебі құрылғанын, оның 120-сы татар және Қырғыз басшыларының ұлдарынан сайланғанын хабарлайды. Осы мектептің алғашқы түлектерінің бірі белгілі қазақ ағартушысы және кейіннен Торғай облысының халық училищелерінің инспекторы, өз өмірін қазақ халқының арасында білім беруді дамытуға және білімді таратуға арнаған алғашқы қазақ педагогы Иырай Алтынсарин болды.

1868 жыл – Орынбор қаласында алғашқы ерлер классикалық гимназиясының ашылу жылы. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында бұл Орынбор мен Орынбор губерниясындағы жетекші азаматтық орта білім беру мекемесі болды. Гимназияда қатты кітапхана, табиғи кабинеттердің жақсы жабдықтары болды. Гимназия ғимаратында бай шіркеу дизайны бар өзінің шіркеуі болды. Мұнда ең білікті оқытушылар құрамы жұмыс істеді, олардың жұмысы туралы Қазан, содан кейін Орынбор оқу округтерінің инспекторлары үнемі оң пікірлер берді.

Гимназия өзінің әдеби кештерімен танымал болды. Оның гимназистері қаланың барлық салтанатты іс-шараларына қатысты. 1891 жылы шілдеде Жапониядан оралу кезінде гимназияға Ресейдің болашақ императоры Николай II келді.

1868 жылы 3 желтоқсанда Орынборда 1-ші дәрежелі әйелдер мектебі ашылды, ол 1871 жылы алғашқы әйелдер гимназиясына айналды.

"ХІХ ғасырдың 60-жылдарының ортасында ескі слободканың солтүстігінде алғашқы өндірістік мекемелер пайда болады, олар қыш пен Шафеев көшелерінің маңында салынуда. Бұл жер қалалық жайылым болып саналды және слободкаға қатысы жоқ. Бұл учаскедегі ғимараттар алдымен "желім және қыш ыдыстар", содан кейін "жалға алынған орындар" деп белгіленеді, өйткені олардың иелері немесе жай жалға алушылар кәсіпорындардың жанында қоныстана бастады. Демек, "жалға" өмір сүру өрнегі. ХХ ғасырдың басында жалға алынған орындардың құрылысы 1-ші Семафорна мен Бураннаяның қазіргі заманғы көшелеріне жетеді "(Орынбор бойынша: анықтамалық, Ю. Д. Гаранкин, В. В. Дорофеев, А. Н. Жилин. Челябинск, Оңтүстік Орал кітап баспасы, 1985, б.15).

Курача көшесі (Курач Павел Селиверстович (1894-1937) – азаматтық соғысқа қатысушы, бірінші Орынбор кеңестік кавалериялық еңбек казак полкінің командирі) мен көлбеу арасындағы кеңістік дамымай қалды және XIX ғасырдың аяғынан бастап Ардатов алаңы деп аталды.

Бірте-бірте жалға алынған орындар бұрынғы слободкамен біріктіріліп, "жалға алу" атауы таудың астындағы бұрынғы слободканың бөлігіне өтті. Соңғы бірігу Кеңес өкіметі жылдарында, 30-шы жылдардың аяғында 1-ші қыш көшесінің оңтүстік жағы, қазіргі Мұса Жалила (Жалил (Залилов) Мұса Мұстафьевич (1906-1944) – татар кеңес ақыны, Кеңес Одағының батыры, Ленин сыйлығының лауреаты, фашистер Берлиндегі Моабит әскери түрмесінде өлім жазасына кескен кезде болды.