Кии биирдэ олорор

Кыыча бастаан, билбэт оломугар киирэн эрэр киилии, аргыый атыллаталаан баран, эмискэ иннин диэки дьулуруйда. Маан таба тыа этэрбэстээх атахтара чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан остуол аттыгар тиийэн тохтоотулар. Кыыс тгэр тспт уун рлээх баттаын кэннигэр ээн кэбистэ уонна н тиэрбэинии тп-тгрк, киэ харахтарынан кылаас иин эргиччи крд. Крд уонна… иэдэстэрэ итий гыннылар. Кини манна олорор оолору барыларын билэр. Мааын кнскэ диэри кинилэр бары эйээс Мартыын, Маара, Долон, Тиэхээн, Степа этилэр. Ол оолор бары билигин уларыйан хаалбыт курдуктар. Эмиэ да кинилэр, эмиэ да кинилэр буолбатахха дылылар. Кыыча бииргэ рэнэр, кннэтэ крдхтк хаадьылаар, эйэргээр оолорун диэки доордуу, атастыы крбтгэр биир да харах хардарбата. Арай Томмот эрэ…

“Оо-о!.. Хайдаый бу?.. Кэбииитиий, оолор…” Кыыс тбт улам санньыйан барда.

Кырдьык, Томмот Кыыча туугар киниттэн бэйэтиттэн итэээ суох долгуйа олордо. Кини кыыска санаатын ктн кмлр мэктиэтигэр гднн ылла да, анарааыта, кини диэки хайыспакка, хаааыта эрэ саархай кырааскалааа онон-манан суураллан, чуоурдана хараартаабыт муостаны одуулаан турда. Кыыс сытыы кылыс бэйэтэ сыппаан, кута-срэ тостон, хоолдьуктуун хокуйан турарын крн, уол аына санаата. Аыннар да, хайыыр да кыаа суох буолан олордо. Онуоха эбии… Субу тгээ Кыыча, кннр чыычаахтар рдэригэр р туллук киирбитинии, бу кылаас иигэр олорор абырахтаах трк ыстааннаах, эин араастык ханньары барбыт саалаах, бураллыбыт тоолохтоох сатыын, сиидэс ырбаахылаах, ынах, саары этэрбэстээх оолортон барыларыттан уратытыйан кннэ. Томмот урут олус мааны да буолбатар, мэлдьи бэйэтигэр дьип-дьап курдук таастаах кыыс курбуу курдук имигэс, намчы тааатын, тгрк хараын тулатыгар хойуу кыламаннаах кыраыабай сирэйин уора-кст хайгыы, умсугуйа крр. Били урут хайаабыта, биирээбитэ барыта манна, бу тгээ, бу кылаас иигэр адьас табыгаа, дьрэтэ суох буолан кннэ. Сатаатар уун рлээх баттаа… Ити эрээри Кыыча оччо олуонатык кстр маанытык таныбатахха дылы ээ. Ол да буоллар… Дьэ дьиибэ. Сорох киини т да солкоо, сукунаа суулаабыты иин син биир маратык кстчч. Оттон Кыыча ханнык да боростуой тааы кэттэинэ, ол таас тупса тэр. Кини, холобур, субуотунньукка лэлииригэр т да халы, мара тааы танан кэлбитин иин син биир мааны тааы кэтэн сылдьар кэриэтэ харахха чуо быраыллар буолааччы. Ол кини буруйа дуо?..

– Чэ кэпсээ, – бэрэссэдээтэллээччи кхснэн олорон соруйда.

Ити сааттан Кыыча хайдах эрэ соуйан “дьик” гынна. Туох лгэр тоуй, дьэбир сааный? Тыбыс-тымныынан саба биэрэн. Ахсынньы аам-даамыгар балаан халанын аппатан ылбыкка дылы. Ити Сэмэнчик саата ээ. Сэмэнчик Долгунуоп. Кини Кыычалыын биир курска рэнэр. Былырыын рээр гстк кмлннэрбитэ. Нуучча тылыгар ордук млтх этэ. Дьиибэрдэинэ “Кыычарыыс” диэн ааттыыр идэлээх. Ол бэйэтэ ити…

Кыыча йгэр ргэнэр санаа кылам гынан иэн умулунна. “Кыычарыыс”… Ол эйэргэии, дьээбэргэии барыта кылааска, рэх кэмигэр этэ. Онно студеннар эрэ этилэр. Манна – атын. Манна – ячейка. Манна кини бииргэ рэнэр студент эрэ буолбатах. Манна кини туох-ханнык иннинэ комсомолец. Ячейка рэнэр кылаас буолбатах, охсуууга, кыргыыыга биир санаалаахтар, биир идеялаахтар тмсбт сирдэрэ. Манна Сэмэнчик ол-бу быстах санаанан, билсиинэн буолбакка, идеянан, суос-соотох рдк идеянан эрэ салайтарыахтаах. Инньэ дии санаат, Кыыча бу тгээ инники олоо, дьылата быаарыллан эрэрин дьэкэтик йдн кэллэ. Ол йдбтттэн эбии долгуйан, туттардыын, тыллыын-стн бохсуллубут курдук буолла.

– Сааым уон аыым… 1904 сыллаахха трбтм… – кыыс бэйэтин уларыйбыт, кэиэирбит куолаын, атын кии саатын истэрдии, дьиктиргии ииттэ. Кмэйэ бтэйэ оон хаалбыкка, онон дороон тттэн нэиилэ кыбыллан тахсарга дылы. – Тыа оскуолатын бтэрбитим… дойдубар. Уонна техникума киирбитим… Билигин бу рэнэ сылдьабын… Иккис курска…

Уонна, тугу эбии этиэин булбакка, хокуйан турда.

– Бтт дуо? – бэрэссэдээтэл ыйытта.

– Бтэн…

– Трдгн кэпсээ. Аа кимий? Ийэ кимий? – ячейка сэкэрэтээрэ Арбаааап, быыта баттаталаан эрэрдии, саарда. – Ханна баалларый? Тугу гыналлар?

– Аам, ийэм дойдуларыгар олороллор…

– Баайдар дуо? – ким эрэ быа тэн ыйытта.

– Баайдар…

Ити тыл толору уулаах хоруу буомун эмискэ тл баттаабыт кэриэтэ буолла. Тоуйдук ньимийэн олорбут кылаас ол-бу ттттэн харса-хабыра суох ыйытыылар кутуллан бардылар:

– Хамначчыттаахтар дуо?

– Хамначчыттаахтар этэ…

– Аа кинээстээбитэ дуо?

– Кинээстээбит …

– Убайы ханнаный?

– Быаас Артемьевка холбоспут …

– р бандьыыкка дуо?

– Бандьыыкка…

– Ону тоо кистиигиний?

– Кистээбэппин…

– Ыйыттахха нэиилэ этэр уонна “кистээбэт” !

– Хомсомуолга албыннаан киирээри гынаын дуо?

– Табаарыстар, – диэбитинэн Чыычаахап, бэрэссэдээтэл тыл биэрэрин тулуйан кэтэспэккэ, ойон турда. – Аргыылаба трдн кистээн эрэр дуо? Кистээбэт. Кини ким-туох аалааын-ийэлээин бииги бары билэбит эбээт. Дьэ уонна хайдах кистиээй?

– Билбэппит буоллар, кистиэ этэ дуу?

– Кистиир кыаа суоуттан этэр дуо?

– Кыалаттан дуо?

– Ол син биир кистээбит тээ!

– Эиги миигин сыыа йдгт. Аргыылаба трдн кистиир санаата суох диэн этэбин мин, – Томмот быаара сатаата. – Онон кинини хомсомуолга албыннаан киирэ сатыыр диэн этэр сыыа.

– Албакаат кннэ дии! – ээлээх куолас тыл кыбытта.