Кии биирдэ олорор

“Сарсыарда 4 чааска диэри к…” Кырдьык, ити кэмэ Дьокуускай соурууттан кэлбит кыыл сэриилэр кмлрнэн р бандьыыттар тгрктээиннэрин тоо тыыллыбыта. Уун кыыны быа куораты уот уобуруччунан иилээбит, ардыгар бэл кытыы уулуссаларга тиийэ киирэ сылдьыталаабыт бандьыыттар этэрээттэрэ нт сынньыллыбыттара. Аа-тааа, сэбэ-сэбиргэлэ суох, кыыл Сибииртэн, кыыл Россияттан эрэ буолбакка, бэйэтин улуустарыттан да быстан олорбут Дьокуускай холкутук тыына тсптэ. Ол кэмэ аыйах муунта арсаанай бурдуктаах кии спектакль крн, сарсыардааа диэри клн дааны сп этэ.

Томмот ити “Хара мэи” крбт. Атырдьах ыйыгар кини комсомолецтары кытта Бл суолунан тыаа тахсан быйыл кыын куорат оттор сааанын кэрдиэ сылдьыбыта. Итиэннэ, баара да буоллар, кини ол хантан ылбыт арсаанайа кэлиэ этэй?.. Томмот кэлииккэ диэки хараын быраан ылла. Туох да биллибэт… Кини эмиэ афишатыгар хайыста. Ол эрээри биир кэм эргэ афиша сарымтаын одуулаан турар соччо табыла суох буолуоун йдн, Томмот олбуору кэриччи крд. Тэйиччи эмиэ кумааы туртайар. Уол ол диэки сыарыйда. Хаыат эбит. “Автономная Якутия”. Бг нмэр. Хаыаты сыыарааччылара суох этэ ээ. Туох эмэ улахан наадалаах матырыйаал бэчээттэннээ дуу? Уол, ткс гынаат, хараа партия обкомун секретара Максим Аммосов илии баттааыннаах “Сааны-саадаы ылы!” диэн инники ыстатыйаа кэтиллэ тстэ.

“Саха норуотун лр-тиллэр дьылата быаарыллар кэмэ кэллэ, – диэн дьэбир, тыйыс тыллартан сааламмыт ол ыстатыйа. – Хаан утахтаах р генерал, Дальнай Востокка урусхалламмыт контрреволюция тобох кстэрин хомуйан, Саха сирин диэки салалынна.

стх ууга-муура суох эстиигэ-быстыыга, аата-ахсаана суох лгэ-стгэ тиэрдээри иэр.

Алдьархайдаах кн-дьыл тирээтэ – Гражданскай сэрииттэн дьадайбыт, умнаыттыйбыт, алдьаммыт-кэээммит Саха сирэ ити алдьархайы тулуйуо дуо? Саа сэрии Саха сирин бтэиктээхтик эиэ суоа дуо?

Ол иин билигин бииги хас биирдиибит долгуйан туран ыйытабыт: стх кимиитин туруулаан крсргэр, кинини нтртэригэр уонна трбт кыраайыттан киэр рэригэр ама саха норуотун кэ тиийиэ суоа дуо? Саха норуота Автономиятын кмскэлигэр ама бттн биир кии курдук турунуо суоа дуо?

Автономнай Саха сирин революционнай былааа ыырар: “Бука бары сааны-саадаы ылы!”

Ааан истэин ахсын Томмот тоо манна турарын умнан, букатын атыны санаан, букатын атынтан долгуйан барда. Бу дороххой саарымтыйар кумааыга бэчээттэммит строкалартан кини срээр кырыктаах кыргыыы уота-тлн биллэргэ дылы гынна.

Томмот ыстатыйа тиэх строкаларын тобулу крн турбахтаата. Бу ыстатыйа хас биирдии тыла киниэхэ, чуо киниэхэ туаайыллыбыкка айылаах.

“Саамай сп! Хас коммунист, комсомолец, хас чиэинэй кии барыта билигин бу аанаан иэр алдьархайы суох оорор туунан эрэ саныахтаах. Онтон атын туох дааны суолтата суох, – дии санаата Томмот. – Билигин ол-бу падежтары, теоремалары рэтэ сатыы олорор кэм буолбатах. Илиигэ бинтиэпкэни ылан, кыргыа барыахха! Кн сарсын эмиэ обкомолга тиийиэххэ наада. нрн кини Ревком, Совнарком декларациялара тахсыбытын кэнниттэн тиийбитин тттр рбттэрин иин сарсын, баар, ылыныахтара. Сарсын…”

– Томмот, эн турар эбиккин дуу? Техникумнаан иэин ини?

Уол, ааарыгар аралдьыйан кэлииккэ аыллыбытын йдн крбкк, кыыс саата субу аттыгар ииллибитигэр соуйан эргиллэ тстэ. Кыыча! Маан таба тыа этэрбэинэн чигдигэ чэпчэки-чэпчэки бэйэлээхтик дугунан, кырса тыа бэргээтинэн тулаламмыт сып-сырдык маан сирэйин сыысчаана туналыйан…

– Техникума… – Томмот, хараын умса крн баран, ботугураата.

– Чэ тргэнник, аны хойутуохпут, – диэтэ кыыс уонна буруйдаммыт быыынан аргыый эбэн эттэ: – Хотунум иит сууйтаран хойутатан кэбистэ…

Уол сэргэстээ хаамсан иэн тиэтэйэн дыбдыгырайар кыыс имигэс, намчы тааатын хараын кырыытынан крн ылла. “…Саха норуотун лр-тиллэр дьылата быаарыллар кэмэ кэллэ…” Субу иннинэ аай кини уйулатын долгуппут ити дьэбир тыллар йгэр чаылан кэриэтэ клм гыннылар. Оннук! лр биитэр тыыннаах буолар быаарыллар кчмээй кннэрэ. Маннык алдьархайдаах кэмэ кини, комсомолец, кыыс кэлииккэтин аанын кэтээн хороллон турар, кинини уоран одуулаа иэр. Саат! Норуот басты уолаттара уодаыннаах стх хааннаах илиититтэн тыыннара быста турдаына маннык тктэритик быыыланар мэссээни комсомолтан муус урааынан кыйдыахха сп. Итинник санаан, кыбыстан, кэмсинэн, сирэйэ чоххо баттаабыттыы кытаран, Томмот саата суох ткчч туттан истэ.

Марат болуоссатыгар хара таастаах кыыл былаахтары санньыччы туппут колонналар бииртэн биир кэлэн истилэр. ЧОН этэрээтин байыастарын кырыылаах ыстыыктара ааас иин уа ттгэр кырыара кэккэлээтэ. Хаас ттгэр ГПУ дивизиона кырылаата. Олор ойоосторугар Артдивизион, Комендантскай хамаанда турдулар. Бэтэрээтэх, рс диэки, партийнай, комсомольскай, сэбиэскэй тэрилтэлэр, оробуочайдар коллективтарын, рэх тэрилтэлэрин колонналара субурустулар. Кытыы диэки куорат олохтоохторо тоуорустулар.

Томмот педтехникумун знамятын хараара аайар иин диэки нуоатан колоннатын иннигэр хамнаабакка турда. Болуоссат ньим уоуйда. Арай тыыынчанан кии тыынара бытаран тымныылыын аалсан кырылыы сыыгыныыр.