Ислам модернизациясы. 1 Б?лім

Исламда?ы ал?аш?ы діни-саяси б?ліну VII ?асырды? екінші жартысында пайда болды. Халифатта?ы билікті? сипаты мен ?здіксіздігіне ?атысты келіспеушіліктер м?сылмандарды? суннит, шииттер (арабша «ізбасарлар») ж?не харижиттер (арабша «?рекет ету») болып екіге б?лінуіне ?келді. Сунниттер ал?аш?ы т?рт тура жолда?ы халифаны? билігіні? за?дылы?ын мойындады, ал шииттер м?сылман ?ауымыны? жал?ыз за?ды басшысы т?ртінші тура жолда?ы халифа ж?не шииттерді? бірінші имамы ?ли (661 ж. ?айтыс бол?ан) ж?не одан кейін ?лім, оны? ?рпа?тары (Алидтер). Б?л б?лінуді? салдарынан Араб халифатында?ы азамат со?ысы болды. 7 ?асырдан бастап ислам теологиясында иман м?селесі, ?лкен к?н? жаса?ан адамны? жа?дайы, та?дыр, ила?и болмыс пен сипаттарды? ара?атынасы, «жаратылу» сия?ты теориялы? м?селелерге ?ызы?ушылы? туды. ??ран ж?не т.б. Осы м?селелердегі келіспеушіліктер бір?атар а?ымдарды? пайда болуына ?келді, оларды? арасында с?нниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер ж?не му?тазилиттер бар. Н?тижесінде исламда ресми православие ?алыптаспады, теологиялы? полемика к?птеген ?асырлар бойы исламды? діни ?мірді? ажырамас б?лігі болып ?ала берді. К?з?арастар мен м?дделерді? белгілі бір тепе-те?дігі азды-к?пті стихиялы т?рде ?алыптасады, оны? т?н белгілеріні? бірі м?сылмандарды? жалпы рухани ж?не ?ркениеттік бірлігін са?тай отырып, исламны? к?птеген жергілікті (айма?ты? ж?не этникалы?) т?сіндірмелеріні? болуы. Суннизм – исламда?ы е? ?лкен конфессия (шамамен 85-90% м?сылман). Ол ?о?ам м?шелеріні? к?пшілігіні? пікірлері мен ?дет-??рыптарын, теориясы мен т?жірибесін білдіретін «мажоритарлы?» ислам ретінде ?рекет етеді. Суннизм шектен шы??андарды? ортасы болып табылатын «д?рыс» доктрина?а, сондай-а? конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны за?дастыру?а, ?алыптас?ан р?сімдерді, нанымдар мен институттарды за?дастыру?а ба?ыттал?ан. Екі калам мектебі – Аш’ари мен Матуриди дамыт?ан сунниттік теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ?асырларда с?ннизмде ???ы?ты? мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии ж?не ханбали мазхабтары. Кейбір м?селелерде мазхабтар арасында келіспеушіліктер бол?анымен, с?нниттік м?з?абтарды? барлы?ы за?ды ж?не эквивалентті болып саналады. Маз?абтарды? ішінде е? ке? тара?ан (одан кейін д?ние ж?зіндегі барлы? м?сылмандарды? ?штен біріне жуы?ы) 16 ?асырды? басында Осман империясында ресми т?рде ?абылдан?ан ж?не ?азір б?рын?ы КСРО м?сылмандары арасында басым бол?ан ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялы? мектеп, оны? жа?тастары, ?сіресе, уахабшылар келіспеушіліктерді жо??а шы?арумен, ?асиетті м?тіндерді т?сінудегі с?збе-с?з, жа?ашылды?ты? барлы? т?ріне т?збеушілікпен, діни р?сімдер мен нормаларды са?тауда?ы тым ?ата?ды?ымен ерекшеленеді[8]. Имамит шиіттері (он екі) ?ли ибн ?бу Талибті? тікелей ?рпа?тарынан 12 имамды таниды, оларды? со??ысы М?хаммед ?л-Махди 9 ?асырды? со?ында ж?мба? жа?дайда жо?алып кетті. Исмаилилер 8-?асырды? ортасында Джафар ас-Сады?ты? м?рагері м?селесіне байланысты шиіттерді? б?лінуімен бірге екіге б?лінді; ерте ?айтыс бол?ан ?лкен ?лы Исмаилды? есімімен аталды, оны? ?лы М?хаммед Исмаилит шииттік жетінші имам деп танылды. Шииттер М??диді? ?ияметке дейін шы?ып, жер бетінде те?дік пен ?ділеттілік орнататынына сенеді. Шииттер де с?нниттер сия?ты ??ранны? ?асиеттілігін мойындайды, с?ннеттегі ?здеріні? хадис жина?тарын таниды. Сонымен ?атар, шииттерде имам ?ли туралы хадистерді ?амтитын ?здеріні? «?асиетті жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден б?лек, шиіттерді? ?ибадат ететін орындары Иракты? Наджаф ж?не Кербала ?алалары, сондай-а? Иранны? ??м ж?не Мешхед ?алалары болып табылады. Имамит шиіттеріні? ішіндегі е? ы?палды дінбасылары ірі молдалар (мужтахидтер) болып саналады, оларды? ішінде е? беделділеріне Аятолла ж?не Аятолла ?лы ата?тары беріледі. Шииттер уа?ытша некені (мута) за?ды деп таниды ж?не ?з сенімдерін та?уалы?пен жасыруды (та?ия) ?олданады. Шиіттерге бесін мен екінтіні, а?шам мен ??птан намаздарын ?атар о?у?а р??сат етілген. С?нниттер сапарда ?ана намазды біріктіреді. Ибадизмді д?ние ж?зінде 1,5 миллион м?сылман (барлы? м?сылмандарды? ~ 0,1%) ?станады, оларды? к?пшілігі Оманда т?рады. Ибадизм к?бінесе харижизмні? ?алыпты н?с?асы ретінде байланыстырылады ж?не ?арастырылады, дегенмен Ибадилерді? ?здерін харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобыны? к?пшілігінен айырмашылы?ы, Ибадизм к?н??ар м?сылмандарды к?пір деп санамайды. Имам ?л-Раби ибн Хабиб ?л-Фарахидиді? «Муснад» жина?ында?ылар сия?ты кейбір Ибади хадистерінде Исламны? ерте тарихына ?атысты бірегей есептер бар, біра? Ибади хадистеріні? к?пшілігін стандартты сунниттік жина?тардан да табу?а болады; ?азіргі ибадилер барлы? стандартты сунниттік жина?тарды жиі ма??лдайды. Ажрадиттер, азра?иттер, маймуниттер, наждилер, язидтер ж?не т.б. сия?ты харижиттер ?ауымдары б?рын?ы к?штерін жо?алтып, ?азір іс ж?зінде ?рекетсіз. Сопылы? – исламда?ы мистикалы? а?ым. Сопылы? ?оз?алыс Омейядтар т?сында пайда болып, м?сылман ?ауымыны? к?рт дифференциациясына ж?не билеуші элитаны? с?н-салтанат пен бос ?мір с?руіне ?леуметтік наразылы?ын білдіретін аскеттік формаларды алды. 8-9 ?асырларда сопылы? ??дайды мистикалы? тану?а ба?ыттал?ан ж?не фи??ты? теология, ритуализм ж?не фи?? схоластикасына ?арсы а?ым?а айналды. Келесі екі ?асырда бытыра??ы сопылы? ?ауымдар мен монастырлар дервиштік ордалар?а немесе бауырласты?тар?а (тарикат) біріге бастады, оларды? мистикалы? т?жірибені? ?зіндік ж?йелері, бастау ж?не инвестициялау р?сімдері ж?не сырт?ы белгілері бар. Тари?аттарды? ?ызметі ар?асында 13 ?асырдан бастап сопылы? «халы?ты?» исламны? негізгі формасына айналды. Сопылы? ілім бойынша ?рбір адам рухани т?лімгерді? басшылы?ымен ?зін-?зі жо??а шы?ару, аскетизм ж?не д??а ету ар?ылы ??даймен байланыс?а ?ол жеткізе алады. Сопылы? 4 кезе?нен т?рады: Шари?ат – ислам за?дарын м?лтіксіз орындау; Тари?ат – ш?кірт р?ліндегі жа?ашылды? кезе?і, ?з еркін ?стаз бен Алланы? еркіне ба?ындыру?а ?мтылу; Ма?рифат – ?исынсыз жолмен жеткен т?жірибесіз білім; А?и?ат – ила?и а?и?атты ??ыну. Сопылы? т?жірибені? ма?ызды элементі зікір болып табылады, оны? барысында д??а формулалары бірнеше рет ?айталанады. Зикирлер тыныш (хафи) ж?не ?атты (д??р) болуы м?мкін, соны? ішінде музыка мен барабанды ?олдану.