Дарц

– Делора, хаац суна-м, Овхьад, шо-шаре мел дели, кхетаме даран меттана, кхетамах долуш, тиларчу доьдуш ду-кх вайн къам, – элира Соип-Моллас гIайгIане. – TIoм xIyн йу, хаьа вайна. ТIамо диканиг, пайдениг ца до адамашна. Иттаннаш шерашкахь хаддаза лаьттинчу тIамо оьздангаллех, къинхетамах, собарх, доьналлех, ийманах дохийна, эсах даьккхина вайн къам. Йамартлонна, сутараллина, къизаллина Iамийна. Шемалан заманан тIаьххьара шераш а, тIом а, хилларш а дика дагадогIу суна. ХIетахь пхийтта-йалхитта шо хан йолуш, жима стаг вара со. Оцу заманахь хьеран шина тIулга йуккъехь, шина цIарна, шина хина йуккъехь лаьттира нохчий. Цхьана aгIop – къиза Шемал, вукху aгIop – оьрсийн къиза паччахь. Оьрсийн эскарша мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисинера оцу ткъа шарахь. Ткъа шена дуьхьало йина йа реза йоцу, йа тIом ца безаш, тIом кIордийна, оьрсашца машар бан гIоьртина йарташ Шемала йагайора. Цхьана aгIop суьйлийн Шемална, вукху aгIop оьрсийн паччахьна гIуллакх деш бара цхьаболу нохчий. Ахчанах, даржех, кхоьруш, Iехалуш, къелла а, мацалла а гIаддайна, вовшийн бухкуш, вовшийн хIаллакбеш. Ткъа дукхахберш сутаралло бохура оцу эхьечу, зуламечу новкъа. ХIетахь хиллачунна-м тIом бехке бийр бара вай. И тIoм дIабаьллачул тIаьхьа шовзткъа шо даьлча а, ма ца даьхкина вай иймане, кхетаме. Шa кхоьллина синош ма дайа, боху Дала, Ша кхоьллина уьш, Ша дIа а оьцур ду. Ткъа цхьаболчу нохчашна дош а ца хета адам дер. Арахьара чувеанчу мостагIчух шен дин, даймохк, доьзалш, хIусамаш ларъеш тIом бар сийлахь декхар, гIазот ду стеган. Ишта веана мостагI хьо тIекхаьчначохь, хьайн аьтто баьллачохь къинхетамза ве, боху Дала. Амма машаре адамаш ма дайа, боху, уьш муьлххачу къомах а, муьлххачу динехь а делахь а. Ткъе итт шо хьалха туркошна а, оьрсашна а йукъахь хилла тIом дагабогIу вайна. И тIом болийнарш керста оьрсий бара. Туркойн мохк дIалаца, уьш лолле берзо Iалашо йолуш болийна. И харцонан тIом болийнчу керста оьрсийн паччахьан эскаршца цхьаьна бусалба туркошна дуьхьал шайн лаамехь тIаме бахара цхьаболу нохчий. Цкъа-делахь, оцу оьрсаша иттаннаш шерашкахь сийначу цIарца йагийнера Нохчийчоь, ах къам хIаллакдинера, дийна дисинарг лолле дерзийна, цунна тIехь къиза Iазап латтош бу. Ткъа оцу керста оьрсийн паччахьо нуьцкъах махкахбаьхна эзарнаш нохчий тIе а лаьцна, туркоша шайн махкахь дIатарбинера. ХIетте а шайн къоман мостагIашна улло а хIиттина, шайн бусалба вежарех, туркойх, лата, уьш байа, церан йарташ, шахьарш йохо, йаго, тало баханера нохчий. Шайн къам санна, туркойн къам а оьрсийн лолле дерзо! Мича бахьанаша бигнера уьш цига? Мацалло, къелло бигнера?

– Ца бигнера, – корта ластийра Овхьада. – Сутаралло бигнера. Тхан эвлара виъ ваханера оцу тIаме. Цхьаъ къен-миска стаг вара, важа кхоъ – таро йолчарех. Цу кхааннах цхьаъ сан ваша вара. Тхан ден дика цIенош а, шортта латта а, туька а, даьхни а дара. Ша йуьртда а вара иза. Паччахьан Iедална хьалха диканаш хила, Iедалерчу дикане, цигахь хIонц карайаре, цIа бирзича, мелла а шаьш даржашка нисбаларе дог дохуш баханера. Сан ваша вийра цигахь. Важа шиъ, некха тIе мидалш а оьхкина, говраша ма-лов цигахь талораш дина хIонц йохьуш, цIа веара. ХIинца цхьаъ тхан йуьртда, важа йуьртан къеда ву.

ХIокху шинна хьалхара шун дIаэца нус чуеача, цхьана йукъана къамел сацийра цара.

– Иштта, ши шо хьалха японца тIамe а бахара нохчий. Японаш-м бусалбанаш а бац. Муьлххачу динехь делахь а, адам де, ма ца боху Дала. ТIе, йолах! Ткъа хIинца оьрсийн хьолахой ларбан Россе баха резахилларш а бу. Уьш-м берриг а къехой бу, боху. Шайн мецачу доьзалшна рицкъа лаха боьлхуш. Амма Къуръан чохь Дала ма боху, керста доттагI, накъост ма лаца. Цигахь керстанаша кечбина кхача бaa, церан хIусамашкахь охьабийша ца беза уьш? Вайн къам хIаллакдарна, вайгарчу бохамашна, вайгарчу Iазапана уггар хьалха бехкенаш и оьрсийн хьолахой ма бу. Шен мостагIчун йалхо, лай хуьлучул, доьзалца цхьаьна мацалла валар гIоли ма йу!

ХIорш бIаран IиндагIехь белахь а, малх гIушлакхе мел гIоьрти, йохлуш, тов хьийзара хIаваэхь. Соип-Молле ла а доьгIуш, беша бIаьрг туьйхира Овхьада. Беш йоккха йацахь а, хилла а, хила бос кхетта а Iежаш, хьорматаш, туьркаш, шапталш, кхин дуккха а стоьмаш дара луьстта кхиийна. Бешан цхьана маьIIехь тIехула поппар хьаьхначу тускарш чохь масех никх а дара.