Таямніцы полацкай гісторыі

На пачатку мінулага стагоддзя на гарадскіх могілках яшчэ можна был о знайсці помнік над прахам афіцэраў 3 — й дружыны пецярбургскага апалчэння. Вечным помнікам стаў мост цераз Палату, што палачане называюць Чырвоным — не з прычыны нейкіх рэвалюцыйных падзеяў як мне аднойчы давялося пачуць з вуснаў ідэйна падкаванага гіда, а ад крыві, што заліла мост і афарбавала ваду ў рэчцы ў ноч штурму горада Віттенштэйнам.

7 верасня 1850 года, у гадавіну Барадзінскай бітвы, на корпусным пляцы быў адкрыты 25-метровы манумент перамогі расійскай зброі ў Полацку. На ўрачыстасці прысутнічаў спадкаемец трона будучы імператар Аляксандр II, які праз трыццаць гадоў загіне на набярэжнай Кацярынінскага канала ў Пецярбургу ад бомбы беларусанарадавольца Ігната Грынявіцкага.

Помнік зрабіўся адной з найадметнейшых дэталяў гарадскога краявіду. Спадзеючыся хоць крыху паскорыць вяртанне гораду гэтай славутасці, падаю яе апісанне з кнігі В. Вікенцьева «Полоцкий кадетский корпус»: «Памятнйк представляет восьмйстороннюю пйрамйду, увенчанную чешуйчатым куполом с позолоченным крестом. Основанйе его круглое; средняя часть украшена восьмью бронзовымй, золоченымй орламй, поставленнымй на колоннах, которые поддержйвают верхнюю коническую часть. Общая высота памятнйка 33 аршйна й 5 вершков. На двух протйвоположных его сторонах начертаны золотыми буквами следующие надписи: на стороне, обращенной к Вйтебской улйце, — «Бйтва прй Полоцке 5 й 6 августа й взятйе сего города прйступом 7 октября 1812 года. Поражение Удино й СенСйра графом Вйтгенштейном»; на стороне, обращенной к Нйколаевскому собору, — «Взято в плен непрйятеля 4500 человек, отбйто 3 орудйя». Под этой надписью находится в киоте образ святых Сергия й Вакха, в день памятй которых, т. е. 7 октября, войска наши вступйлй в Полоцк. Памятнйк окружает ограда йз железных цепей, подвешенных между 20 круглымй чугуннымй тумбамй. На уступе второго яруса к верхней стороне карниза прйвйнчена чугунная граната, найденная в земле, когда была вырыта яма для закладкй фундамента памятнйка. Отлйвка его пройзведена в Луганском заводе Екатеринославской губернии й обошлась в 58 000 руб., а постановка — в 14 721 руб. 94 коп. Употреблено металла 13 486 пудов 8 фунтов (чугуна — 13 417 пуд. 26 фун., бронзы — 55 пуд. 24 фун., железа — 12 пуд. 38 фун.)».

Існуе, праўда, думка, што аднаўляць разбураны ў 1932 годзе манумент няварта, бо ён, маўляў таксама сімвал нашай каланіяльнай залежнасці. Але ж помнік гэты пастаўлены не цару і не якомунебудзь дзеячу кшталту Суворава ці Мураўёва-«вешальніка», у якога рукі ў крыві беларусаў Адноўлены манумент мог бы нагадваць пра ўсіх палеглых на Полаччыне ў той вайне з абодвух бакоў (тым болып, што іх памяць у горадзе ніяк не ўшанаваная), а заадно — і пра тагачасныя няспраўджаныя надзеі нашых землякоў вырвацца з імперыі.

На заканчэнне размовы пра помнікі падзеям 1812 года да месца будзе згадаць і такі своеасаблівы, як востраў Полацку групе Паўднёвых Шэтландскіх астравоў каля берагоў Антарктыды. Яго даўжыня дасягае дваццаці кіламетраў шырыня — адзінаццаці, а плошча — 150 км². Востраў з’явіўся на картах у выніку вядомай экспедыцыі Ф. Белінсгаўзена i М. Лазарава. Асабісты дзённік першага з іх паведамляе, што адкрыццё адбылося ў лютым 1821 года. «Остров Полоцк в шйроте 62°24’30» южной, долготы 59°46’ западной, в окружностй 21 миля, невысок й поверхностй достаточно ровной», — запісаў начальнік экспедыцыі. Разам з некалькімі іншымі адкрытымі астравамі, якія атрымалі назвы Барадзіно, Малаяраславец, Лейпцыг і Смаленск, невядомы раней шматок зямной паверхні быў названы знакамітым адміралам на ўспамін пра вайну 1812 года і замежны паход расійскай арміі. Застаецца дадаць, што на сучасных картах свету востраў Полацк прасцей знайсці пад назваю Робертс.

Напалеонаўская авантура каштавала Беларусі мільён яе жыхароў кожнага чацвёртага. Адны загінулі ў баявых дзеяннях, другія — ад голаду і паморкаў Частка беларускіх палкоў Вялікай арміі, дзе служылі 25 тысяч нашых суайчыннікаў, была разбітая, частка адступіла і ваявала ў Еўропе — зноў на чужыне і за чужыя інтарэсы.

Апошні бой на роднай зямлі рэшткі войска Вялікага Княства прынялі 22 снежня 1812 года на вуліцах Вільні. 3 царскімі салдатамі мужна біліся там егерскі батальён Плятэра, нацыянальныя гвардзейцы Казельскага, жандармерыя Храпавіцкага і татарскі эскадрон Ахматовіча. А вернуцца на радзіму апошнія жаўнеры Княства ў 1818-м, калі скончыцца тэрмін іх шасцігадовай службы.

На гэтым і завяршыцца гісторыя арміі «адноўленага» Напалеонам Вялікага Княства Літоўскага.

Ёсць нешта наканаванасімвалічнае ў тым, што падчас адступлення Банапарт зняў сваю трохвуголку, надзеў мундзір польскага улана і назваўся чужым імем у беларускім мястэчку Смаргонь, дзе князі Радзівілы трымалі сваю мядзведжую акадэмію. Маскарад з пераапрананнем таксама быў своеасаблівым цыркам. Можа, якраз тады імператар на ўсю поўніду спасціг горкую мудрасць уласнага выслоўя, што ад вялікага да смешнага — адзін крок.