Lingvo, stilo, formo. Studoj

1. La vortradikoj havas difinitan gramatikan karakteron. La radiko estas aŭ substantiva (hom‑, martel‑), aŭ adjektiva (bon‑, bel‑), aŭ verba (skrib‑, am‑). Krome estas radikoj senkarakteraj: prepozicioj, konjunkcioj ktp. La karakteron de la radikoj montras la Fundamenta Vortaro. Grandan malfacilon ĉi tio ne prezentas, ĉar la karaktero de la plej multaj radikoj doniĝas per si mem.

2. La gramatika karaktero de la vortoj dependas de la finaĵoj (o: substantivo; a: adjektivo; i: verbo). La gramatika karaktero de la vorto povas esti identa kun tiu de la radiko; ĉi tiuj estas la sam-elementaj vortoj (martelo, bela, skribi). En ili la finaĵo, el la vidpunkto de la vortderivo, propre estas pleonasma. Sed la finaĵo povas esti ankaŭ alikaraktera ol la radiko; ĉi tiuj estas la plur-elementaj, aŭ malsam-elementaj vortoj (marteli, belo, skriba). Ĉi tie la finaĵoj funkcias kiel sufiksoj.

3. La gramatikan karakteron de samelementa vorto ni ŝanĝas simple per la ŝango de la finaĵo.

La o estas substantiva finaĵo. El adjektivo, signifanta kvaliton, ĝi faras substantivon, kiu signifas kvaliton, aŭ abstraktaĵon: rapida-rapido; sentema-sentemo; bela—la belo. El verba radiko substantivon, kiu signifas agon: legi-lego; ekzisti-ekzisto.

La a estas finaĵo adjektiva. El radikoj substantivaj aŭ verbaj ĝi faras adjektivon, kiu signifas kvaliton, aŭ rilaton: patro-patra; homo-homa (homkvalita aŭ homapartena); timi-tima.

La verba i-finaĵo faras el radikoj substantivaj aŭ adjektivaj verbon, kiu signifas agon, aŭ staton. Martelo-marteli (agi per martelo), sana-sani (esti sana), rapida-rapidi (esti rapida, agi rapide).

3. Ŝanĝante la gramatikan karakteron de plurelementaj vortoj, oni devas zorĝi, ke la sufiksa efiko de la elfalanta finaĵo ne perdiĝu, oni do devas ĝin anstataŭi per sufikso, samsenca al la elfalanta finaĵo.

Se el substantivradika adjektivo (homa), ni volas pluformi substantivon, kiu signifas kvaliton, tion ni ne povas fari per la simpla ŝanĝo de finaĵo, ĉar tiel ni ja ricevas konkretan substantivon (homo). Oni devas iel signi, ke la efiko de la kvalitsenca a-finaĵo restas konservita. Pro belsoneco ni ne povas amasigi finaĵojn, ni ne diras do homao. Sed, ĉar ao signifas kvalito, anstataŭ ĝi ni povas uzi la sufikson eco, kiu havas la saman sencon. La vorto do estos homeco.

Se nun el la vorto homeco ni volas pluformi adjektivon, ni ŝanĝas la o-finaĵon je a-finaĵo, kaj tiel rezultas homeca. Sed ĉar eca signifas kvalita, kaj ankaŭ la simpla a-finaĵo povas havi ĉi tiun sencon, la radiko ec estas superflua, kaj tiel ni rericevas la vorton homa. Tiel do ni havas la serion:

Homo → homa → (homao) → homeco → (homao) → homa → homo.

Se el substantivradika verbo (marteli) ni volas pluformi substantivon, kiu signifas agon, la finaĵ-ŝanĝo ne estas sufiĉa, ĉar per ĝi ni ricevas konkretan substantivon (martelo). Ni devas konservi en la vorto la verban elementon. Anstataŭ i-o, ni uzas la sufikson de la ago (ado). La vorto do estas martelado. Se el ĉi tio ni volas fari verbon, ni ŝanĝas la finaĵon kaj rezultas marteladi. Sed adi havas la saman sencon, kiel i, ni povas ĝin ellasi, kaj tiel ni revenas al marteli. La serio estas do:

Martelo → marteli → (martelio) → martelado → (martelio) → marteli → martelo.

La du supraj serioj montras, ke la Esperanta vortderivo konsistas simple el la almeto de la elementoj necesaj al la dezirata senco. Kaj specialaj elementoj (sufiksoj) estas necesaj nur, se la sencon ni ne povas doni per finaĵo. Siavice, per la forigo de la almetitaj elementoj ni revenas al la originala radiko. La renversebleco do estas perfekta.

La Esperanta vortfarado do konsistas el la simpla kunmeto de vortelementoj; la senco de la opaj[3] elementoj en ĉi tiu kunmeto restas senŝanĝa. Kaj, ĉar ĉiu tia elemento estas memstara vorto, estas evidente ke anstataŭ la reguloj de la Esperanta vortderivo ni devas serĉi la regulojn de la Esperanta vortkunmeto. Ĉi lastaj devas validi ankaŭ rilate al sufiksoj kaj finaĵoj.

En la sekvaj linioj mi intencas konstati la regulojn de la vortkunmeto. Mi ne volas starigi ian arbitran sistemon, nur la ekzistantan lingvo-uzon mi konigas per la lumigo de la spontana vortlogiko.

Ĝeneralaj reguloj

1. En vortkunmeto la ĉefa vorto staras en la fino.[4] Ĝi difinas la gramatikan karakteron kaj la sencon de la respektiva kunmetita vorto. Ni nomu ĝin ĉefelemento. La antaŭaj elementoj rilatas al ĝi, klarigas, nuancigas ĝin, tiujn ĉi ni nomu flankelementoj. Ekzemple: en la vorto dormoĉambro la karakteron kaj sencon de la vorto difinas la ĉefelemento ĉambro, la flankelemento dormo servas nur por klarigo.

2. La gramatika karaktero de la ĉefelemento difinas ne nur la gramatikan karakteron de la kunmetita vorto, sed ankaŭ tiun de la flankelemento.

a. Se la ĉefelemento estas substantivo, ankaŭ la flankelemento estas, aŭ fariĝas vortlogike substantivo.