Кии биирдэ олорор

– Аахпыты дуо маны, “Саха саатын”? Революция иннинээи саха литературатын сурунаалын? – Ойуурап, ол чараас кинигэни р уунан, Томмокко крдрд. – Суох?.. Дьэ сити. Мин эмиэ бэрт рдтэ крн аарбытым. Уонна умнубуппун. нрн Мэхээс аалбытыгар эрэ йдбтм. Итиэннэ дьэ трбт норуоккут остуоруйатын, култууратын билбэккит диэтэхтэринэ, ргэниэхпит турар. сс сахалыы култуураны аанньа билбэт эрээри, ол култуура хайдах сайдыахтааын туунан куолулуохпут ээ. Кыыыта баар: кии билиитэ т татым, чычаас дааны, соччонон ордук куолуут, билээимсик буолар идэлээх. Оттон Мэхээс Урчуусап, бэйэтин саастыыларыттан барыларыттан киэ, дири билиилээх эрээри, барыларынааар сэмэйдик, килбиктик туттан сылдьара. Арай хооон аахтаына эрэ уларыйара. Хараа уоттанара, тыла- сытыырхайара. нр, илин тахсыан иннинэ, манна сылдьан Алампадьыыс Соппуруонап “Трбт дойду” диэн суруйуутун аахта ээ. Бу сурунаалга бэчээттэммити. Бу баар… – Ойуурап сурунаал лиистэрин арыйталаата уонна тохтуу тстэ. – Кр, бу… “лбт кии буор тгээр сытарын курдук, мин трбт аан ийэ дойдум халы хаарынан саата суох сабыллан сытар… Срктээх рэим снэ лгэр мууунан сллбэт гына сгээрдэнэн турар… Хара тыам халы лгэр хаар бэргээнэн хаппахтанан турар… Буруолаах балааа, модун тымныы бохсон, боростуой дьон бука бары бокуйан сыталлар… й кэ млтн, хараа балааа харахтарын уута, хара былыт курдук, хаайа хаампыт. Ырыа ыллыахха дуу? Ким ыллыай? Ыллаабыт да иин, ырыа ынчык буолан ынырыктанан ииллэр!..” Бу 1912 сыллаахха суруллубут айымньы. Ити Соппуруонап ыраахтааы саанааы Саха сирин ойуулуур. “рээ суох, дьннэн мк, т быыыга тиксибэтэх, этэ ыалдьарын ынчыгынан ырыалыыр ыччат дьонноох Ийэ дойдуом! Тиллиэ! Кллэниэ! Кр!..” Кэбис, букатын сатаан аахпаппын. Мэхээс нрн адьас ис-ииттэн имэирэн аахпыта. Бу тмк строкалары: “Ким урут турбут, улаханнык дьоллоох олох туун туойу, йэ тухары ктн турбут лгэри ргт!” – диэн ааан хабылыннаран баран, илиитин р анньан турара харахпар субу баар. Алампадьыыс Соппуруонап билигин Бэппэлээйэби утары сэриигэ тахсыахтаах Саха норуодунай-рблссннэй этэрээтин тэрийсэ сылдьар. Мин кинилиин мунньахтарга эин тбэсиэн хам-тм крсччбн. Мэхээс крсбн да симиттэн кэпсэппэппин диирэ. Талаана улаханын ср. “Миэхэ сатаатар кини талаанын уон гыммыт биирэ баар буоллар”, – диэхтиирэ. Кистээн хооон суруйара. Сэрии бттэинэ соуруу рэнэ барыан, суруйааччы буолуон баарара. Арахсар киээбитигэр биир эмэ хоооуна аах диэбиппин ылымматаа. Хаайбытым бэрдин иин: “Чэ иэс баай, тннн кэллэхпинэ, ааыаым” – диэбитэ. Уонна ити сурунаалын уларсан хаалларбыта, – Ойуурап “Саха саатын” сабан остуолга уурда уонна ытыынан бигээн имэрийэ турда. – Мэхээс орто дойдуга олох олорон аастаа ити. “Куттала суох лэлээх” куппуу…

Томмот ити кэнники тыллар кинини хаарыйалларын йдт. Кини ити тыллары ГПУ-га чуо туулаан эппэтэин, кутталлаах сиргэ барыан баарарын эрэ эппитин быаарыан санаан иэн тохтоото: эргитэн йдн крдхх, син биир итинник иэиллэн тахсар эбит. Итиэннэ урут этиллибит тылы билигин кэлэн млртэ сатаан да диэн.

Билиитээ чаанньык оргуйан хаппаа ллээлээтэ.

Ойуурап чаанньыгы кытыыга тарта. Онон-манан кырыаран туртайбыт муннукка сыстыбыт долбууру хасыан хара килиэп кууоктарын, буспут эт тооромосторун булаттаата. Остуолун малын-салын ааар ттгэр хаыйан, онтукаларын аалан уурталаата итиэннэ, кыначчы соус туттан одуулаан турбахтыы тээт, крдргэ “тирк” гынна. р-тр буолбата, кыра тэриэлкээ арыы кэрчигэ илдьэ тнннэ. “Ыалларыттан ылла быыылаах”, – дии санаата Томмот. Кх ылтаын куруусканы, кырыылаах таас ыстакааны истэрин-тастарын рбэхтээн, танары сахсыйталаан остуолга уурталаата.

– Томмот, олор, – сиэинэн ытыын саба тутан чэйин кутан иэн хаыытаан тоо барда: – Бай, доор, кылыгыр уу эбит дуу?!

Эмиэ били долбуурун хасыан кумааы суулаах чэйи булан, кыан, чаанньыкка кутта уонна ньуосканан буккуйан халыгыратта.

– Киибит аыйаата. лэбит баара кн-тн ксээн иэр. Эн бу кннэргэ лээр киирдэххинэ сатаныыы, – диэтэ Ойуурап, куруускалаах чэйи икки ытыынан бобо тутан олорон. – Билигин хас кн, хас чаас кнд.

Томмот итиниэхэ туох диэн хардарыан булбата. Киитэ буоллаына кини ГПУ-га лэлиирэ хайыы-йэ быаарыллыбытын курдук этэр. нрг кэпсэтии быыытынан лэлииргэ сблэнэн кэллээ дии саныыр быыылаах. Дьиинэн Томмот бгн Кыыча туунан эрэ кэпсэтэр санаалааа да, ити Мэхээс Урчуусап лбтн туунан истэн баран, “кутталлаах сиргэ” – сэриилээр чааска тиксэр баалааын этиэн тыла тахсыбата. Ити эрээри, бэйэтэ сблэммитин дааны иин, кинини, бииргэ рэнэр табаарыстара этэллэринии, “баай кыыыгар йн сйтэрбит” киини, ГПУ-га лээ ылаллара саарбах. Ону биллэинэ, Ойуурап хата бэйэтэ манай аккаастаныаа.

– Эиэхэ лэлиирим баа биллибэт буолла, – диэтэ Томмот. – Аны, бука, миигин чугаатыаххыт суоа.

– Тоо? – Ойуурап, соччо соуйбакка, ыйытта.

– Оннук буолан таыста.

– Оннук туох лгэргэ тбэсти? Кэпсээ.

Томмот ыстакаанын остуолга уурда уонна Кыычалыын бииргэ рэммитин, кинини итээйэн, эрэнэн, комсомолга киирэригэр мэктиэлээбитин, кыыа стэн хаалбытын туунан барытын, тугу да кистээбэккэ, кэпсээтэ.