Iосин важа ши кIант гучу ца волу-те аьлла дIахьажавеллачу Iелина гира, гоьлех йеттало йоккха шаьлта шен чолакх куьйга сеца а йеш, каралаьцна жIоммагIа а долуш, охана тIехула схьахьаьдда вогIу Васал. Махо ловзайора цуьнан эттIачу чоин бехчалгаш, йуьхьа тIехь къегара хьацар. Моханечу цо цхьа доьхнарг дарна кхеравелла, Iела цунна дуьхьалвелира.
– Собаре хилалахь, Васал. Машаре дерзор ду вай xIapa.
Амма девне вала ойла Васалан шен а ца хиллера. Ведда веанчу шен хаьдда са дирзича, чоин пхьуьйшашца йуьхьа тIера хьацар дIа а хьаькхна, логе хIуьттучу шаддех къурдаш деш, Iосина тIевирзира иза.
– Iоса, хьо хIун дан воллу? Сан доьзал мацалла хIаллакбан гIерта хьо? XIapa урд ахь дIадаьккхича, ас йалх берана хIун дан деза?
– Бераш кхаба хьайн ницкъ бацахь, зудчунна йуххе ма гIерта. Ас кхабарга догдохуш йойту ахь и херсеш?
Iела цецволуш собаре хиллачу Васална хIинца моха йеара.
– Хьоь хьайниш санна, массаьрга а дайъалац шайн бераш!
– Сацайе хьайн муцIара, пис! – мохь белира Iосин.
– Пис, Къуръанор, йу хьо, йамарт жIаьла! Делах а, нехан неIалтах а ца кхоьру иэхь дайна гIизби! ДIайаккха кхузара хьайн гота!
Стерчашна тIехьаьдда Васал царна бIостанехьа жIоммагIа детта вуьйлира. Iосин ши ахархо йуьстахъиккхира. Ша аьллачунна тIера ца вала, Iocac, тIе говр а тесна, Васална шед айъира.
– Дада! – мохь белира Ловдин. – Ма тохалахь!
Амма йуьхьа тIехула кхеттачу шедо Васалан йуьхь тIе цIен арс хIоттийра. Васалан буйнахь йаьккхина шаьлта гича, нах йукъалилхира, ткъа Iocac, шен говр, йухаоьзна, тIаьхьарчу когаш тIе а хIоттийна, йуьйлина тапча Васалан некха тIе лецира. Амма иза лаг оза кхиале, Ловдин тапча йелира. Коьртан хье а тосуш, цIеххьана аркъалсеттина, тIаккха меллаша цхьана aгIop вазвелла Ioca, ког луьйтанахь буьсуш, охьавахара. Къаьхкина, ткъех гIулч дехьайаьлла говр, охьавоьжначу беречух цкъа-шозза хьожа а баьккхина, терсира.
ХIинца а кIур туьйсу шегара тапча йарашла а тесна, Ловда, оханна тIехула дIа хьуьнха воьлла, къайлавелира…
VIII корта. ДоттагIий
…Хастам лекхачу лаьмнашна,
Шийлачу шаша хьулдинчу!
Хастам хуьлда турпалхошна,
Дала ца бицбинчу!
Аш къийса – шу тоьлур ду!
Дала шуна гIo деш ду.
Шуьца ду бакъдерг, шуьца бу хастам,
Сийлахь маршо а шуьца йу!
Т. Г. Шевченко. «Кавказ»
1
Аьрзус а, Маккхала а шайн накъосташца цхьаьна шина шарахь гергга, дийнахь-бусий, садаIар хIун ду ца хууш, къахьоьгуш, кечбина гIаттам корта боцуш бисира. ХIор а йуьртахь бара цара хаьржина тешаме тайпанийн тIеман тхьамданаш. Кийча бара уьш муьлххачу дийнахь, муьлххачу сахьтехь, шайн бIаьхой тIаьхьа а хIиттийна, йиллинчу метте дIагулбала. Амма Iай Шелана уллохь хиллачу гIуллакхо доккха ков даьккхинера церан тIеман организацина. Лецначу Кунтин вейтта векална йукъахь вара гIаттамна тIехь куьйгалла дан деза масех стаг. Цул сов, Кунта а, цунна йуххера масех Iеламстаг а дIаваьлча, дегнаш доьхнера дуккха а нехан. ТIехула тIе, Нохчийчу далийна керла эскарш…
«Нагахь оьрсийн паччахьан кхечу пачхьалкхаца кестта тIом болалахь? – хоьттура шега Маккхала. – Хьан дийр ду гIаттамна куьйгалла? Ма доьхна гIуллакх ду-кх xIapa дан-м ткъа».
Оцу ойланашца Шелара ара а ваьлла, Басс-хица хьала ЭгIашта боьдучу новкъа велира Маккхаллий, Аьрзуй. Де, стигалахь марха йоцуш, къегина малх хьаьжна дара. Некъана шина a aгIop кхаш тIехь оханаш деш, охкуш, йалташ дерна кечам беш бохкура шелахой. Хезара ахархойн гIийла иллеш, йукъ-йукъа стерчий чехош детта маьхьарий. Берешца цхьаьна ойлане йаьлча санна, гIийла кортош а охкийна йогIура цаьршиннан говраш. Хьалхаваьлла вогIучу ДанчIин кIанта Болата, цхьана минотана а сацам боцуш, шена дага деъ-деънарг дуьйцура.
Сту Бийначу Ара бевлча, берешна хьалха схьахIоьттира Шелара редут. Кху арахь цIий Iанийра церан накъостийн. Шиннен а бIаьргашна хьалхахIуьттура оцу дийнан ирча сурт.
– Кхузахь тIом болуш, шуьшиъ варий, Аьрзу? – хаьттира Болата, хьалха воьдучура йуха а хьаьвзина.
– Вацара, Болат. Нах а ма хилла белара кхузахь, – гIийла жоп делира Аьрзус.
– Со-м вара. Суна сайн шина бIаьрга гира и дерриг а! – дозалла дира Болата. – Соьца Соип а вара, вевзий хьуна Далхин кIант?
– Ца вевза, – жоп делира кIанта дуьйцург тергал ца деш дита там ца хеттачу Аьрзус.
– Иза сан доттагI ву. Хьуна муха ца вевза иза? Тахана а ма вара иза-м тхоьгахь! Хьалхарчу дийнахь дуьйна вара тхойша наха лелочуьнга хьоьжуш. Дуккха а адам гулделлера Шела. МаьI-маьIIера баьхкинера уьш. Зударий бара дуккха а. Шина дийнахь дехарш дира цара инарле, Киши-Хьаьжа схьавоьхуш. Ткъа инарлас шина а дийнахь Iехийра уьш, схьалур ву бохуш, амма эххар а элира, паччахьера пурба ца хилча шен иза йухалойла дац. Киши-Хьаьжа генна Сибрех дIавигна, иштта сиха схьакхачалур вац аьлла. Наха дуьйцура, инарла харцлуьй, Киши-Хьаьжа Соьлжа-ГIалин набахтехь ву бохуш. И набахте хIун йу, Маккхал? – хаьттира цо, Маккхална йуххе а иккхина, цуьнан луьйтанах а тасавелла.
– Нах чубухкуш меттиг йу-кх, Болат.
– ХIунда бухку уьш цу чу?
– Iедална новкъара дIабаха.
– Киши-Хьаьжа новкъа вара ткъа?
– Хилла-кх.
– ХIунда?
– Хаац, Болат. Жима ву хьо, ас дийцича а, хIинца кхетар вац.