Йеха буьйсанаш

– Хьо бакълоь, Маккхал, – элира цо, лазарна садетташ, чIичкъашка а оьхуш. – Ахь даим а олу бакъдерг. Хьо тера вац кхечу молланех. ХIаъ, бу, дера, сан-м винчу махкахь йижарий а, вежарий а, гергара нах а. Суна уллера цхьа а дIа ма вала. Шух лачкъийна xIyммa а дац сан… Сан даймохк, йиша-ваша, сайн халкъ ца дезаш ца ваьлла со шуьгахьа. Бусалба дин керста динал тоьлуш хетта а ца вирзина со цуьнгахьа. Сан даймахкахь харцо йу. Сан халкъана тIехь латтош къиза Iазап ду. Оцу харцонна, оцу къизаллина дуьхьалваьлларг тIепаза войъу цигахь… Шу шайн коча йоьллинчу харцонна дуьхьал маршонехьа гIевттинера. Иза дара со шун агIонгахьа ваьккхинарг… Амма кху ткъа шарахь цхьа минот а йацара суна сайн даймохк, халкъ, сайн йиша-ваша дицделла… Васал, Вася… Суна хаьа, хьан кийрахь а, ведда лам чу веанчу xIop а салтичун дагахь а изза бала буйла… Со цуьрриг дохко ца ваьлла кхаьргахьа волуш айса тесначу гIулчана… Варийлахь, Вася, хьо а ма ваьллахь дохко… Вайн узарш ца хезачу дворянийн эпсарша вайна даймехкан йамартхойн цIе тиллина… Амма и бакъ дац. Вай даймахкана а, халкъана а дуьхьал дацара, ткъа царна тIехь харцо латточарна, хьан нана, хьан нускал, хьан йиша хьийзийначарна, хьайбанех санна, адамех йохк-иэцар йечарна дуьхьал дара…

Косолапов цIеххьана дIатийра, гIора кхачийна. Кхехкаш кIежтуьйсу кийра сацо ницкъ ца тоьъна Василий, цуьнан некха тIе а воьжна, догIанах вилхира…

* * *

Василийн чIогIа доттагIалла тасаделира Дакашца. Гати-Юьрта веана иза Дакашан хIусамехь сецира. Дукха хан йалале хиллачу йуьртан гуламехь гатийуьртахоша, цуьнга има а диллийтина, шайн йукъаралле дIаийцира иза. Оцу дийнахь цунна керла цIе тиллира Лапин Васал аьлла. Цхьа масех де даьлча, шен хIусамехь мовлад а доьшуьйтуш, Дакаша нахе дIакхайкхийра, тахана дуьненахь а, кхана къемат-дийнахь a xIapa Васал шен а, шен вежарийн а ваша ву, цунна тIедеана дика а, вуон а шайна тIе догIу аьлла. Бакъду, нохчийн а, оьрсийн а шина кIентан вошалла гена ца делира. И шиъ цхьаьнакхетта шо кхачале Дакаш вийра. ХIетталц даим а самукъане, векхавелла хуьлу Васал Дакаш вийначу дийнахь дуьйна кхоьлина, ойлане висира. ЦIетоьхначу вешица дIайахара цуьнан дуьненан самукъе. Делахь а, Дакашан вежарша, шена Мархет йалийна, бахам вовшахтоьхча, цо берриг шен ницкъ а, тIамах мукъаваьлла хан а дIалора доьзалний, бахамний. Амма цуьнан кертахь даьхний ца кхуьура. Цамгарх лара халла денбина йетт а, сту а, говр а. Паччахьан эскарш Гати-Юьртана тIелетча, дагочу цIеношна йукъахь нислора даим а Васалан миска хIусам. Шо-шаре мел дели, бахам иэшара, ткъа доьзал стамлора. И дара Васал дакъазваьккхинарг.

VII корта.

I

осин

I

ожалла

Къахетац дуьнена ваьллачу йа веллачу стагах. Къахетац бахам, цIай, ахчий дайначу стагах а. Уьш цхьа а цуьнан ма дац. Амма шен цхьаъ бен доцу долалла – шен сий – дайъинчу стагах кхоам хета-кх.

Эпиктет

1

Кешнийн кертара араваьлла Васал шен кха долчухьа дIаволавелира. TIe къух даьлла дукъделла, йокъано лелхийтина иза гича, дуьненах догдолура цуьнан. Амма шен доьзалан дахар цунах дозуш волу иза, хьаьвззий воьдий, цунна тIехIуттура.

XIapa къоьлла, xIapa харцо йара иза шен халкъах, даймахках ваьккхинарг, цуьнга шен дин хийцийтинарг. Моьттура, кху маьршачу лаьмнашкахь шена маршо карор йу. Амма оьрсийн помещикийн дIаьвше мIараш кхуза а кхечи. Цхьана кога гIамий, вукху кога жIарий лаьцна, кху лекхачу лаьмнаш тIе хии ши корта болу цIий муьйлу аьрзу. Цо дIахуьйди эзарнаш нохчийн, оьрсийн цIий, дIайаьккхи цаьргара маршо, дIабаьккхи мега болу мохк. ДIа ког мел баьккхинчохь – каш, йартийн херцарш, йагийна бошмаш, йохийна хьаннаш, байлахь бисинчу доьзалийн узарш. Хьаннаш, чIажаш декадо паччахьан тIеман-колониальни гIуллакххойн йаппарша. Вадарх ца вели Васал оцу харцонера, къизаллера, къоьллера. Амма кхузахь иза шен дегIан да ву. Цуьнан зуда цхьаммо а сийсазйийр йац, цуьнан бераш толлучу жIаьлех а, говрех а хуьйцур дац. Кхузахь адамаш къоьллина, къизаллина, харцонна кIел ца совцу. Цара дера дуьхьало йо харцонна. Леш хилла ца баха, герз буйнахь леташ ле. Кхузахь цхьаммо а цхьаьнгге а шен цIоганах серий ца доьттуьйту. Ша сийсазвинарг тухий вожа а вой, обарг волу. Маьрша а волуш къийсамехь Iожалла тIеоьцу. Иштта валар ловзар ду. Васална биц ца ло генара вина мохк. Цунна бус-буса гIенах дуьхьалхIуьтту иза. Боккха там хуьлу гIенах иза гуш, ша цигахь ненан мотт буьйцуш. Ткъа самаваьлча, дуьне кхоьлина хетало.

Йетт а, йеара старгIа а йоьжна, урд аха гIерташ воллучу МIаьчигна тIеIоттавелира Васал. Йуьхь лаьцна, хьайбанаш хорша дIаийзадора дерзинчу дегIа тIе машин эттIа чоа а дуьйхина, баьIаша йеринчу настаршца когашIуьйра волчу пхийтта шо хенарчу кIанта Коьрас. Ткъа цул жимахйолчу йоIа, пхонан сара бетташ, хьацар кIур хилла, тIелоьхкура уьш. Амма МIаьчига шина а куьйга баьлча мел чIогIа теIайарх, нох ца летара кхарзаделлачу, тIе къух даьллачу лаьттах.

– Ассалам Iалайкум, хьекъийла хьан, МIаьчиг! – тIехIоьттира цунна Васал.

– Ва Iалайкум салам! Дела резахуьлда хьуна а, Васал! Во-о-хьа! Совцал, бераш. Жимма садаIийта цаьрга. Ахь хIун до, Васал, хьо лаа вуй?