Дарц

Цхьа бутт баьлча, изза кхо эзар стаг йуха а УстаргIардойн-Эвла гулвелча, цига ван дийзира Колюбакинан. Вертеповс дийцина сурт хIоьттира цунна хьалха. Баккъалла а тIеман лагерх тера бара и гулам. ГIapa-гIовгIа а йацара. Гуламо къастийнчу Овхьада доцца дийцира Ханжаловс Ведана округехь хIоттийна хьал, цо лелийна харцонаш а, округера йарташ карзахйовлар цуьнан къизаллин тIаьхье хилар а. ТIаьххьара а элира, нагахь санна Ханжалов цигара дIа ца ваккхахь, гIуллакх цIий Iанорца доьрзур ду аьлла.

Ханжалов цигара дIа а ваьккхина, цуьнан метта полковник Галаев хIоттийра. Иза ларамаза а дацара. Нохчийчохь мекара, питане политика дIахьора Iедало. Нохчий бехачу округийн коьрте Кавказерчу къаьмнех нах хIиттабора. Иза шина Iалашонца дара. Ханжаловл хьалха Ведана округан начальник вара подполковник Добровольский. Хьекъална аьрта, сутара, куьйгаш боьха тIеман чиновник. Иза округана тIехь куьйгалла дарца ца ларийча, дIа а ваьккхина, дегIастанхо Ханжалов округан начальник а хIоттийна, Добровольский цуьнан гIоьнча витира. Добровольскийца мостагIалла долчу Зеламхас иза дукха хан йалале вийра. Iедалах ларбелчахьана, оьрси вер кхераме дацара нохчашна. Амма ламанхойх вийна стаг, Iедалах ларвелча а, кIелхьара ца волура. Цара шайн вийначу стеган чIир йоькхура, мацца йоькхий а. ЧIирах, мостагIаллех кхоьруш делахь а йа иза шайн лулахо, дегIастанхо, шаьш санна, бусалба хиларна делахь а, оццул къиза Ханжалов ца вуьйш витира нохчаша. ШолгIа: Нохчийчохь шен тIеман-колониальни къиза урхалла нохчийн луларчу къаьмнех болчу нехан куьйгашца латтадора Iедало. Ткъа оцу къизачу администраторшка нохчийн цабезам, цатешам, мостагIалла церан къаьмнашна тIе а даьржара. Оццу Iалашонца Ханжаловн меттана округан начальник хIоттийнера хIири Галаев.

УстаргIардойн-Эвлахь хиллачу гуламан декъашхошa дог-ойла гIаттийнера Овхьадан. Оцу гуламо Iедалера цхьамогIа политически бакъонаш а йаьхнера нохчашна. ХIетталц йуьртдай а, къеданаш а, молланаш а, йартийн урхаллийн къаной а Iедало хIиттабора. Гуламо инарла-губернаторера бакъо йаьккхира уьш йарташка шайгга харжийта. Герз а ца хьедеш, цIий а цa Iанош, иштта машаречу, политикин а, демократин а некъашца халкъана маршо йухаерзайаларе дог дохура Овхьада.

ХIокху муьрехь дIатетта йиш йоцуш цхьа гIуллакх а нисделлера Овхьадана. Россехь революци йолаелча, помещикийн бахамаш баго а, тало а болийра ахархоша. Уьш ахархойх ларбан, ламанхойх йолахой вовшахтухуш дара Iедал. Йолахочунна шарахь 460 сом йал а, говр а, духар а лора. Цул совнаха, доггаха гIуллакхдеш гоьваьллачунна мидал йала а, Iедалан балха дIанисван а тIелацам а бора. Оцу гIуллакхна Нохчийчу веанера цхьа хIуьнехдина полковник Загоскин. Нохчех ши бIe йолахо карийнера цунна. Царна ахча а, духар а дIаделлера цо, ткъа говраш цига дIакхаьчча лур йу а, аьллера. Доцца аьлча, ши бIe нохчо резахиллера йолахо хила. БIешерийн дохаллехь шаьш лоллехь латточу помещикашна дуьхьал шайн маршонехьa, бакъонашкахьа гIевттинчу оьрсийн ахархошна тIехь чаьлтачийн декхар кхочушдан. ХIуъа дина а, нохчий цига ца бохуьйтуш, совцо безара. Вуьшта а сийсазе дукха цIерш техкина нохчашна. Царна тIе йолахой, чаьлтачаш боху эхье цIе йоккхуьйтийла дацара. Уьш ца бигийта, гIалара белхалой гIовтто безара. Теркан областерчу кегийчу къаьмнашна тIера Пачхьалкхан Думехь депутат ву Эльдарханов Таьштамар. Цунах а, кхечу накъостех а дагавала а везара иза.

2

Керлачу законаца йуьртан урхалла харжа веана пурстоп Хамов йуьртден СаьIадан хIусамехь хьевеллера. Амма майдана гулбеллачу нехан хIумма а са ца гатлора. Сарралц кхузахь Iийча а, кхачалур доцуш, дийца дуккха а керланаш дара церан. Барт бича санна, хIора тобано, декъна, цхьацца дуьйцура.

Цхьанхьа лаьттачара дуьйцура обарго Зеламхас шен мостагI, хьалха округан начальник хилла Добровольский а, цуьнца хилла эпсар есаул Нецветаевский а верах лаьцна.

Кхечухьа – оьрсийн-японски тIамера нохчийн дошлойн бIо цIа берзарх лаьцна. Оцу тIаме ваханчу кхаа гатийуьртахочух цхьаъ бен цIа ца веанера. Иза Солтханан Солта вара. Мацах цкъа оьрсийн-туркойн тIаме вахана шен да санна, хIокху тIамехь шен аьрру пхьарс а битина веанера Солта. Бакъду, тIамехь майралла а, хьуьнарш а гайтарна, Солтина, мидалан меттана, жIар йеллера. Амма цо иза цкъа а некха тIе ца уллура. Керстанаша шайн Делан метта лоруш ма йу иза.