Дарц

Лаьттан къелла йара Нохчийчохь. Ламанан Нохчийчоьнан бахархошна шайн ирзошна тIера даьлла йалта доьзалш Iаьнах баха а ца тоьура. Нохчашкара пачхьалкхана налогаш йохура, цхьакIеззиг бахьанаш схьалоций, гIуданаш а дохура. Цара тIеман налог токхура, кхузахь йоцчу больницашна а, лоьрашна а лерина, пурстоп, йуьртан урхаллин канцеляреш, йуьртан урхалла, йуьртда, писарь, талмаж, хазанча кхаба а, хьаькамаш дIасалело харжашна а ахча токхура. Цул совнаха, цара шайн сту-ворданца маьхза белхаш бора некъаш дохкуш, тодеш, тIеман гарнизонашна дечиг латтош, кхин, кхин дуккха а белхаш беш.

Цapax цхьаберш Iедало цхьана хенахь бахархошна тIебехкина, ткъа тIаьхьа царна тIера дIабаьхнарш бара, амма боданечу бахархошна иза ца хаьара. Ткъа кхетамна оцу бахархойл лакхабевлла боцчу цхьаболчу йуьртдайша и текхамаш бойтура, кхечара, и текхамаш бан бахархой декхарийлахь боцийла шайна хуъушехь, цаьргара ахчанаш а дохуш, шайн кисана дохкура.

Россехь революци йолайелча, цуьнан тулгIе йаьржинера Нохчийчу. Соьлжа-ГIаларчу нефтан промыслашкарчу, заводашкарчу, фабрикашкарчу, цIерпоштанекъан депорчу белхалоша забастовкаш йора хаддаза. Iедале а, хьолахошка а цара лехамаш бора, белхалошна хIусамаш, шайн берашна маьхза деша ишколаш хилийта, шайн векалш реза а боцуш, белхалой балхара дIа ма баха, гIуданаш ма тоха бохуш. Къиза, харцонаш лело инженераш а, мастерш а балхара дIабаха, шайна гуламаш бан а, забастовкаш, стачкаш йан а бакъо ло бохуш.

Iедална дуьхьалонаш йора нохчийн йарташа а. Къаьсттана карзахйевллера лаьттан йоккха къелла а, мацалла а йолу Ведана округера йарташ. Пачхьалкхана налогаш йалар а, дуккха а барамехь текхамаш бар а сацийнера цара. Iедало хIиттийна йуьртдай, къеданаш, молланаш дIа а бохуш, йартийн гуламашкахь уьш шаьш хоржура.

Къоланаш, талораш, кхидолу зуламаш даьржинера Нохчийчохь. Нохчаша уьш вовшашлахь а дора, амма дукхахдерш гIалагIазкхашна дора. И бахьана а лаьцна, гIалагIазкхий герзаца кечбора Iедало. Соьлжа отделан атаманан инарла Суровецкийн дехарца, цигарчу ворхI эзар вахархочун карахь йолчу 2725 пхоьазза йолучу тоьпана тIе 5000 топ а, 1 миллион патарма а белира областан инарла-губернатора Колюбакина. Цул совнаха, Суровецкийн дехарца, цуьнан гIалагIазкхашна гIоьнна 2-гIa Кизлярско-Гребенски гIалагIазкхийн дошлойн полк а йалийра нохчашна а, гIалгIашна а дуьхьал.

ДIадаханчу шарахь Соьлжа-ГIаларчу базарахь нохчашна тIехь йинчу акхараллина дуьхьал, масех эзар стаг а гулвелла, митинг йира гIаларчу белхалоша. Цунна бехкечарна таIзар дар лоьхура цара. Амма бехкенаш, даим а санна, таIзарза бисира. ТIаккха обарго Зеламхас, цигахь вийначу вуьрхIитта нохчочун чIир йоькхуш, Къеди-Юьртан разъезда уллохь пассажирийн цIерпошт а сацийна, базарахь вийна и вуьрхIитта нохчо санна, бехк-гуьнахь а доцу вуьрхIитта оьрси вийра, цIерпошт а талийра.

Нохчийн интеллигенцин цхьаболчу векалша къобалдора нохчаша гIалагIазкхашна талораш дар а, Зеламхас къиза хьаькамаш байар а, цо деш долу талораш а. Овхьад сацам боллуш дуьхьал вара шина а агIорчеран оцу террорашна. Нохчаша а, гIалагIазкхаша а вовшийн байар, царна йукъахь хаддаза мостагIалла латтар Iедало лоьхург а, цунна луург а дара. ГIалагIазкхашна нохчаша дина зулам даим а нохчий оьшуш а, йуккъера мостагIалла марсадолуш а, нохчийн йарташна луьра таIзарш деш а доьрзура. Цундела, Iедалан питане политика Iорайоккхуш, нохчашна а, гIалагIазкхашна а йукъахь кхетаман болх баре а, царна йукъахь барте а, машаре а кхойкхура Овхьад.

Ведана округан начальника Ханжаловс Гати-Юьртана тIейиллина контрибуци йуьззина кхочушъхуьлуш чекх ца йелира. Пачхьалкхан цхьадолу декхарш а, ира герз а дIаделира гатийуьртахоша. КхидIа таIзарх уьш кIелхьарбехира Соьлжа-ГIалахь а, округехь а хIоьттинчу чолхечу, кхерамечу хьоло. Округехь хIоьттинчу хьолана Ханжалов бехке вора бахархоша. Пачхьалкхана церан ницкъ боцу текхамаш бойтуш а, и текхамаш бан ницкъ боцурш, жимма а дуьхьало йинарш набахти кхуьйсуш а, Сибрех бохуьйтуш а, бIарзбина, бахархойн собар кхачийнера Ханжаловс. Овхьада а, цуьнан масех накъосто а вовшахтоьхна, Ханжалов цигара дIаваккхар доьхуш, областан инарла-губернаторе Колюбакине мосазза а телеграмма йахьийтира бахархоша. Амма уьш жоп доцуш йисира. ТIаккха Ведана округера кхо эзар стаг УстаргIардойн-Эвла а гулвина, цига Колюбакин тIекхайкхира цара. Ша а ца вогIуш, шен советник Вертепов ваийтира цо цига. Гуламо шайна тIера векал вина къастийнчу Овхьада, ша инарла-губернаторца бен къамел дийр дац аьлла, дIахьажийра Вертепов.

Колюбакина ша оцу туземцийн ардангана тIегIур вац аьлча, Вертеповс цуьнга аьлларг тIаьхьа хиира Овхьадана.

– Хьан локхалла, цига гулйелларг туземцийн арданг йацара. Цигахь дIахIоьттинарг, лаккхара низам а долуш, герзаца кечвелла кхо эзар бIаьхо а волуш, тIеман лагерь йара. Нагахь санна ахь, царна тIе а вахана, Ханжалов оцу округера дIа ца ваккхахь, гIуллакх вайна бохаме доьрзур ду. ТIехула тIе, гуламо векал а вина, соьца къамел динарг, вайшинна санна, цIена оьрсийн мотт а хууш, политика а йевзаш, говза дипломат вара.