Дарц

Ведана кхача цхьа-ши чаккхарма некъ бисча, МахкатIехьара схьа стерчийн ворданахь вогIучу воккхачу стага, ворда а сацийна, догцIена вела а къежна, куьйга а, бIаьргашца а ишар йина, вордан тIе хаийра некъахо.

– Стерчашна ницкъ хир буй-те, со а тIехиъча? – элира некъахочо, нохчийн маттана гIеххьачул толкха а лелхаш.

Воккха стаг, цецваьлла, схьавирзира.

– Хьо мича къомах ву?

– Нохчо.

– Духар а, хабар а тера дац хьан нохчех.

– Ткъе ворхI шо ду со хIокху махках ваьлла.

Воккха стаг цхьана минотехь, вист ца хуьлуш, ойла йеш Iийра.

– Iаьлбаг-Хьаьжа вохийначул тIаьхьа лецначарех ву-кх хьо?

– Ву, дера.

– Мичара ву хьо?

– Яьсси йистера. Гати-Юьртара.

Воккхачу стага, бай сара а тоьхна, ши сту човхийра. Вордан тIехь чордачу машех дина къорза гали дара тIергIах дуьзна, бертиг къевлина гуьмалк а йара. Цунна тIегIертачу зIуганаша хоуьйтура гуьмалкахь моз хилар. Гомашан неI а, масех кхакха а бара ворданахь буха тесна. Коьртара схьaбаьккхинa бIегIиган куй хьаьрса маж-мекх даьллачу йуьхьах а, тIаккха, хебаршка ихна, жIомак хиллачу вортанах а хьаькхна, доккха садаьккхира воккхачу стага.

– ХIаъа, дукха эрчонаш гайтира оцу шаро. ХIара мацалла, хIара къелла, хIара харцонаш кхидIа лан собар а кхачийна, гIевттира нохчий. Цара сатийсина маршо а, сискал а, бакъонаш-м муххале а ца хилира царна, мелхо а, гIуллакхаш кхин тIе а галдевлира. БIеннаш, эзарнаш адамаш тIамехь хIаллакьхилира, бIеннаш йартех, йагийна, чим бира, бIеннаш доьзалш Сибрех бахийтира. Тхан МахкатIера а, гондIарчу йарташкара а хIаллакьхилларш тоьур бара. Тхо цхьадерш-м, аренга а кхалхийна, дитира. Маршо-м муххале а ца хилира вайна, мелхо а, хьалхачул чIогIа къамкъарг Iаьвдира. Са дала доьлча, буй малбеш, тIаккха йуха а тIекъовлуш. Даха а ца дуьтуш, йа, дайъина, дIа а ца дохуш. Дависарг, цхьа ткъе итт шо мукъана а къона велара со. XIapa цхьана болу ши сту а боьхкина, топ а, патармаш а эцна, оцу Зеламхех дIакхета. Веддарг-хьаьддарг ца волуьйтуш, кху Iедалан хьаькамаш байа.

ХIокху махка кхаьччахьана, некъахочунна дукха хезара оцу Зеламхин цIе йохуш. Вешина зуда йалош шина тайпанна йуккъехь хиллачу девнехь шина а aгIop цхьацца стаг вийна, ткъа Iедало Зеламха а, цуьнан да а, шичой а, лецна, Сибрех бахийтина, цигара цIа а балийна, йуха дов хаьттича а, хенаш тоьхна царна; тIаккха Соьлжа-ГIалин набахтера ведда, иза обарг ваьлла лела кхо шо а ду, бохура. Дийцарехь, цо кхерамна кIел латтадора кху махкара Iедал.

Соьлжа-ГIалахь даьккхинчу цхьана дийнахь тахана хIокху махкахь хIоьттинчу хьолах лаьцна кхин а керланаш хезнера некъахочунна. Дийцарехь а, зорбанехь йаздарехь а дика йацара кхузарчу къаьмнийн йукъаметтигаш. Уьш галйаьхнера Iедало лелочу харцонаша. TIом чекхбаьлча, нохчийн махкахь уггар тоьллачуьра латтанаш гIалгIазкхийн станицийн, нохчийн а, оьрсийн а эпсарийн, совдегарийн, чиновникийн, лакхарчу динадайн а дола даьхнера. Оцу гIуллакхо лаьттан къелла хIоттийнера халкъе. ШолгIа, нохчашна герз лелор дихкинера, ткъа гIалгIазкхашна и лело бакъо йеллера. КхозлагIа, кхузахь шатайпа законаш дара нохчий эшош, амма гIалгIазкхий толош. ТIехула тIе, имперехь цхьанххьа а боцу текхамаш а бойтура нохчашка. Кху махкахь дехачу къаьмнашна йуккъехь барт бан-м муххале а ца гIертара Iедал, мелхо а, царна йукъа дов туьйсуш, и кIамдеш, дардеш, диллина дIа царна йуккъехь мостагIалла латтадора.

Некъахочунна хазарехь, и йукъаметтигаш цуьрриг а тоелла йацара ткъе вopхI шо хьалхачул. Цхьа-ши шо хьалха ШаIми-Юьртан базарахь, гIалгIазкхий нохчашкара герз дIадаккха гIоьртича, дов даьлла хилла, шина а агIорхьара нах а бойуш. Оццу хенахь Карабулакски станицерчу гIалгIазкхаша талийна гIалгIайн йурт Яндаркъа. Ткъа стохка Сунженски отделан атамана, ссылкера бевдда цIа баьхкина ламанхой лоьху ша аьлла бахьана а хIоттийна, талийна Экажев-Юрт.

– Хьаькамаш байарх, тIе галдовлар бен, гIуллакхаш нислур дац вайн, – элира некъахочо, ша-шега олуш санна.

– ХIун дан деза ткъа?

– Iедал хийца деза. Хьаькамех цхьаъ вийча, цуьнан метта кхин хIутту. Хьалхачул къизаниг йа сонтаниг.

Ворданан да, кисанара кисет схьа а йаьккхина, хедош тойинчу лоьдгех цигаьрка хьарчо хIоьттира.

– XIapa Iедал тIе ца даийта а гIиртира, тIедеача, дIадаккха а гIиртира. Цунах гIуллакх ца хилча, жимма мукъана а къамкъарг малйайта а гIиртира. ТIаккха вайна тIехь динарг а гуш ду-кх. Iедало хIиттийна йуьртдай тIе ца лаца а, Iедална текхамаш ца бан а гIерташ, дуьхьало йира кху Iай Нохчмахкарчу йарташа. ХIун хили цунах? Массо йарташкара, йукъ-йукъара, нах лийци. ХIан-хIа, Зеламхина тIаьхьадахар бен, кхин некъ ца бисина.

3

XIapa шиъ Ведана чукхочуш, цаьршинна тIаьхьакхиира дика ши говр йоьжна йогIу гIудалкх. Цунна тIехь кIедда техкаш хиъна Iapa сирдала доьллачу хьаьрсачу маж-мекхана цIен гIина а диллина, йерстина цIен беснеш, чIенига кIел кхалкъ йолуш, воккхаллехьа лестина стаг. ХIокхеран ворданца нисвелча, цо боларе йехира чаболахь йoгIy говраш.

– Ассалам Iалайкум, Тасуха!

– Ва Iалайкум салам, Бета!

– ХIун ду вайн эвлахь керла? Сингаттам боцуш деца?

– Дика Ia. Хьо а лелий могаш?