Агасфэр (Вечны Жыд)

Разьдзел сёмы. У якім асьвятляецца, як нехта, навучаны адрозьніваць правільную веру ад ілжэвучэньняў, увогуле можа гаварыць і пра такія рэчы, пра якія ён ня мае аніякага ўяўленьня

Юны Айцэн сядзіць перад стосам старых кніг за сталом і ўздыхае, аж сэрца кроіць, бо перад вачыма ў яго плыве, і мудрагошчы сьвятых айцоў царквы й іншых аўтарытэтаў абляпілі яго з усіх бакоў, як заедзь на балоце, і ня можа ён ні агрэбціся ні атрэсьціся.

Было вельмі міла з боку дактароў і прафэсароў унівэрсытэта, што яны хочуць праэкзаменаваць яго без чаргі й загадзя, з увагі на блізкі скон яго бацькі, але цяпер ён будзе змушаны паказаць, што навучыўся адрозьніваць правільную веру ад ілжэвучэньняў, якія чорт падсоўвае людзям, і знаходзіць адзіна правільную дарогу й цытаваць адзіна правільныя словы, бо ўсё астатняе ад лядашчага нячысьціка й вядзе напрасткі ў ерась. Ах, калі б ён, думае з раскаяньнем, у свой час болей шчыраваў і з большай палкасьцю ўлягаў у вучоныя дыскусіі, але цяпер ён думае больш пра Маргрыт, чым пра consubstаntаtio і transsubstantatio і часта дазваляе сабе са сваім сябрам Лёйхтэнтрагерам прапусьціць яшчэ па адной шкляначцы віна й яшчэ па адным куфэльку піва, каб навучыцца тонкаму адрозьніваньню, якое ўдавалася рабіць сьвятому Атанасіусу паміж Айцом, Сынам і Сьвятым Духам, паводле каго, Атанасіуса — вядома, першы ня быў ні зроблены, ні створаны, ні народжаны, а другі ні зроблены, ні створаны, бо сам нарадзіўся, і нарэшце трэйці ні зроблены, ні створаны, ні народжаны, а быў, так бы мовіць, зышлы; але каторы ад каторага й чаму?

І пакуль ён так наракае, поўны неспакою і ліхой згрызоты сэрца, бачыць, — начная цемра пачынае мільгацець, і адчувае, — у пакоі нехта праступае зь ценю.

— Нічога табе ўжо не дапаможа, — кажа Лёйхтэнтрагер, бо гэта ён, які раптам набывае абрысы й стаіць перад ім, — і ўся твая чытаніна й вучаніна й зубраніна проста нонсэнс, альбо ты ўведаеш, калі прыйдзе на тое час і яны спытаюцца ў цябе, альбо ты не даведаешся, і будзе самае лепшае на поўны язык заявіць, што ўся тэалогія гэта толькі пустая слоўная малатарня, і што заўсёды на ўсё знойдзецца нейкае выслоўе.

Юны Айцэн лепш за ўсё пракляў бы яго, але гэтага ён ня робіць, бо няма тут нікога іншага на добрае настаўленьне.

— У маім мазгу неразьбярыха, — скардзіцца ён, — быццам там тысяча чарвякоў, і ўсе зьвіваюцца, пераплятаюцца; чорт прыбраў мае мазгі й усё ў іх перакруціў.

— Чорту, — кажа Лёйхтэнтрагер, — ёсьць чым заняцца й без тваіх мазгоў. Але ўсё ж я табе пасоблю.

— Пасобіш, — сказаў Айцэн, — як пасобіў з Маргрыт, калі ў цябе на вачах пырх! — і паляцела з тым жыдам.

— Ты не хацеў, каб я пасабляў, — кажа Лёйхтэнтрагер, — інакш усё абярнулася б зусім інакш; але жыд, скажу табе, — што трэба.

— Мне хацелася б ведаць, — кажа Айцэн, — як ты зьбіраешся дапамагчы мне, калі я стаяцьму перад доктарам Марцінусам і магістрам Мэланхтонам?

— Я буду там, — кажа Лёйхтэнтрагер.

— Вялікая мне радасьць, — кажа Айцэн. — І будзеш адказваць замест мяне?

— Я буду там, — кажа Лёйхтэнтрагер, — а адказвацьмеш ты.

— Ты можаш ведаць адказы ў калодзе картаў, — кажа Айцэн, — якая нездарма ж называецца чортавым малітоўнікам. Але як ты акажаш сябе ў божым вучэньні, калі нават я ня ведаю ні пачаткаў яго ні канчаткаў, і лепей бы мне ўзьнесьціся ў нябёсы на вогненнай калясьніцы, як прарок Ільля, чым заўтра валачыся ў унівэрсытэт.

— Я ведаю, пра што яны ў цябе папытаюцца, — кажа Лёйхтэнтрагер.

— Як гэта? — сумняваецца юны Айцэн. — Яны трымаюць гэта ў вялікай таямніцы, інакш хто хоч мог бы прыйсьці й праэкзаменавацца, і доктарскія шапкі йшлі б па грош за тузін.

— Але я ведаю, — кажа Лейхтэнтрагер, — і магу пабіцца з табою ў заклад: калі тое, што я кажу табе, няпраўда і ў цябе заўтра папытаюцца нешта іншае, дык я буду табе слугою больш года, і ты спагоніш зь мяне па ўсёй поўніцы.

— І Маргрыт?

— І Маргрыт.

Юны Айцэн палохаецца, а раптам спраўдзіцца сябрава прароцтва, альбо што Лютэр ці настаўнік Мэланхтон прагаварыліся ў яго прысутнасьці, і пытаецца:

— А чым жа я сплачу, як прайграю?

— Нічым, — кажа Лёйхтэнтрагер, — так і так я спаганю зь цябе, што мне трэба.

Юнаму Айцэну дастае ў самую душу, што не, ня можа ён быць глінай у руках такога творцы й што Лёйхтэнтрагер ведае пра гэта; але цяпер яму ўсё-такі карціць пачуць, па якой тэме ён будзе заўтра апытаны, бо ў такім разе яшчэ можна было б падналегчы й сёе-тое падагнаць.

— Яны будуць экзаменаваць цябе па анёлах, — кажа яму Лёйхтэнтрагер, — а якраз бо пра іх я ведаю больш, чым твой доктар Лютэр, твой магістр Мэланхтон і ўся ўніверсітэцкая прафэсура ўсім кагалам.

— Але ня я, — стогне Айцэн, шукаючы сярод кніг на стале й хапаючы нарэшце сьвятога Аўгусьціна: можа, ў яго што-небудзь падбярэцца.

Але сябар кладзе яму руку на плячо й кажа: