Таямніцы полацкай гісторыі

У ліпені 1656 года цар заявіўся ў горад уласнай персонаю. У полі за Барысаглебаўскім манастыром яго сустракала праваслаўнае духавенства. Ігумен Богаяўленскага манастыра паэт і красамоўца Ігнат Іяўлевіч сказаў прывітальную прамову: «Долговременная и прискорбная наша желания благо нам мздовоздашася, егда напресветлаго лица твоего царского величества пренасветлейшия очи, страннаго нам, благодарного, во граде сем недостойнии ти рабы, благодарственно взираем, правоверия зельный рачителю, пресветлый, благоверный, Богом хранимый, и христолюбивый» і гэтак далей.

Прамова «пресветлому» спадабалася, і манастырская брація атрымала новыя дарункі. Цар паўдзельнічаў у асвячэнні назад у праваслаўе Спасаўскае царквы і Сафійскага сабора і, забраўшы адтуль цудатворны абраз Божае Маці, паехаў да свайго войска пад Рыгу. Абраз Цішайшаму дапамагаць не захацеў і ўвосень таго ж года, вяртаючыся ні з чым дадому, яго вялікасць зноў усцешыла палачанаў прыездам. «Блаженный град Полотеский пресветлаго твоего царского величества… — заліваўся салаўём хітрамудры ігумен Ігнат. — А по летах долгих да сподобишися венчан быти диадимою блаженства вечнаго, с Константином и Владимиром равноапостольными…»

Цара павадзілі па замках. Полацкі майстар Івашка Далёў з таварышамі ўжо адбудаваў Красную вежу. Яна была трохпавярховая, рубленая ў восем сценаў (васьмікутнікам), мела шатровае пакрыццё і падымалася на трыццаць вянцоў (блізу дзевяці метраў). Трохі ніжэйшыя былі вежы Усценская і Машна, якія будавалі палачане Івашка Андрэеў і Мацюшка Маркаў. Вялікі пасад палачане абкапалі ровам і абнеслі астрогам. Ваявода Вельямінаў лісліва зазіраючы гасудару ў вочы, дакладваў, што «Полоцку учинена великая крепость, мочно из тех башен весь город очищать и посады, и слободы». «Очищали» за адным разам і храмы з манастырамі. 3 царквы Параскевы Пятніцы ў Растоў было вывезенае Евангелле VI стагоддзя, замоўленае полацкім архіепіскапам Нафанаілам.

А на нашай зямлі доўжылася вайна. Вельмі хутка сапраўдныя намеры цара-бацюхны ўбачылі і тыя праваслаўныя, што паверылі абяцанкам вызваліць іх ад польскага ўціску. Загадам Аляксея Міхайлавіча стральцы спалілі Копысь, Чавусы, Бабруйск, Глуск, Свіслач… Яшчэ раней амаль цалкам было выразанае насельніцтва Мсціслава, які не захацеў здацца. Пасылаючы ў жніўні 1655 года ў Беларусь вялізнае войска ваяводы Трубяцкога, цар наказаў яму на сваім шляху ўсё разбураць і паліць, а каб болей панішчыць, «назад итти целыми жилыми местами». У сваіх допісах ваявода паведамляў: «Слуцкие посады и слободы велели мы все выжечь, а идучи дорогою до Слонима, села и деревни и хлеб и сено по обе стороны жгли и людей побивали и в полон имали, и разоряли совсем без остатку, а у Клецку у городе и на посаде литовских людей побили всех».

У 1657 годзе царскія казакі закатавалі на Палессі каталіцкага місіянера Андрэя Баболю, якога праз два стагоддзі папа рымскі абвесціць святым. (Мошчы Баболі будуць захоўвацца ў сутарэннях полацкага храма святога Стэфана, а пасля яго ператварэння ў XIX стагоддзі ў Мікалаеўскі праваслаўны сабор рэліквію перанясуць у бабінец дамініканскага касцёла.)

Полацкі епіскап Каліст, якога нельга было западозрыць у непрыязі да заваёўнікаў, у 1661 годзе пісаў «письмо увещательное» князю Івану Хаванскаму, што стаяў у Полацкім ваяводстве з ноўгарадскім і пскоўскім палкамі: «Вои твои вся пуста и нежительна сотвориша, вся в конец разориша царскими воинствующе оброки, яко ничего же во препитание сирым оставиша». У тым самым 1661 годзе, ўвосень, войска на чале з Жыромскім ушчэнт разбіла ваяводу Хаванскага пад Кушлікамі, за трыццаць вёрст ад Полацка. Пераможцы ўзялі ў якасці трафеяў 130 баявых варожых сцягоў.

Чужынцы пачуваліся на нашай зямлі ўсё больш няўтульна. Паланёны ў Кушлікаўскай бітве, а потым адпушчаны ноўгарадскі стралец Сценька Андрэеў вярнуўся з Вільні ў Полацк з трывожнай навіною. У сталіцу Вялікага Княства таемна прыходзіў нейкі віцебскі мешчанін «а ростом толст и высок, с писмами для того, чтоб под Витебск и под Полоцк полские и литовские люди подошли, а они де, мещане великого государя ратных людей вырубят и города полским и литовским людем здадут». Ваяводы ведалі, што гэта не пустая пагроза. Жыхары Магілёва, не стрываўшы ўціску і здзекаў ужо выразалі за адну ноч трохтысячны царскі гарнізон, які ў свой час мірна пусцілі ў горад. Жывы застаўся адзін-аднюткі стралец, што быў у самаволцы, цешачыся на печы з каханкаю.

І гараджане, якіх цар пазбавіў магдэбургскіх вольнасцей, і шляхта, і сяляне — усё часцей бралі ў рукі зброю, ствараючы партызанскія аддзелы. Найбольш чынна народ змагаўся з ворагам на ўсходзе, дзе, даведзеныя рабункамі да страшнага голаду, людзі елі ў вёсках уласных дзяцей. Палітыка цара прывяла да таго, што праваслаўная шляхта пераходзіла ў каталіцтва, а сяляне рабіліся уніятамі.