Читаем Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве полностью

Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Вось грукнулі дзвярэй абедзве палавіны.Заходзіць Войскі ў залу з урачыстай мінай,Ён не вітаецца і месца не займае,Бо Войскі сёння ў новай ролі выступае:Прыдворны маршал ён. Як знак сваёй пасадыТрымае посах, неабходны для абраду —Паказваць, хто і дзе, ў якім парадку сядзе.Найперш таму, хто сёння ў ваяводскай радзе —Маршалку-Падкамораму, з пашаны к госцю,Даў крэсла з аксамітам і слановай косцю.Направа ад яго сеў генерал Дамброўскі,А леваруч Князевіч, Пац і Малахоўскі,Між іх — Падкамарына. Афіцэры, паніІ шляхта — ўсе прысутныя на святкаванні,Мужчыны і жанчыны — кожны так сядаеПа пары, як пан Войскі сесці загадае.Суддзя перапрасіў паноў усіх і паняўІ выйшаў на дзядзінец, дзе яго сялянеЧакалі ля стала на гоні мо даўгога,Дык там прысеў з канца, а плебан сеў з другога.Тадэвуш ані Зофія за стол не селі,А між сталамі ходзячы, пілі і елі.Такі ўжо звычай, што павінны пані з панамПадчас банкету першага служыць сялянам.Тым часам госці, што знаходзіліся ў залі,На велічны сервіз цікаўна пазіралі,Бо гэтакіх яшчэ не бачылі дзівотаў.Яго калісьці быццам Радзівіл-Сірота[62]Прывёз з Венецыі. У месце тым, быць можа,Ён быў і зроблены на польскі лад, прыгожа.Пасля ён трапіўся падчас напасці шведскай,Няведама адкуль і як, сям’і шляхецкай.Сягоння, выняты на дзень святочны гэты,Ляжаў сярод стала, як кола ад карэты.Сервіз той быў напоўнены аж вышай сценакБліскучай беллю цукраў, снегам лёгкіх пенак.Нагадваў ён дакладна краявід зімовы:У цэнтры быў з варэння чорны бор сасновы,Паводдаль — хаткі, быццам вёскі і засценкі,Абсыпаныя шэранню цукровай пенкі.На беразе начыння шмат парасстаўляныхБыло фігурак фарфуровых выдзіманых.У польскіх вопратках усе, нібы на сцэнеЯны паказвалі якоесьці здарэннне.Такая размалёўка, жэсты ў іх такія,Што ледзь не загавораць зараз, як жывыя.Якое ж іх значэнне, госці ўсе пьггалі,Дык Войскі мовіў, як прыціхла трохі ў залі(Якраз разносілі гарэлку ў той часіне):«З дазволу ўсіх гасцей, што расказаць прасіліПра гэты вось натоўп пярсон размаляваных,Скажу, што сеймік польскі тут адлюстраваны, —Галасаванне і трыумф, нарады, звады.Я ўсё тут разгадаў і растлумачыць рады.Вось тут направа бачым шляхты згуртаванне,Відаць, што склікана яна для частавання;Чакае стол накрыты, ды гасцей не садзяць,Яны пасталі купкамі, аб чымсьці радзяць.Глядзіце, ў кожнай купцы маем чалавека,3 якога вуснаў, рук, адкрытых воч, павекаўВідаць, што прамаўляе, слухачам тлумачыцьІ пальцам на далоні нешта цвёрда значыць:Вядзецца агітацыя за кандыдатаў,Ды з розным вынікам, не кожны ўсіх раскратаў.У гэтай тутка купцы слухаюць ахвоча,Той вуха прыхіліў, пачуць дакладна хоча,Той з даланёй ля вуха, каб дакладна ўцяміцьІ пільна нанізаць пачутае на памяць.Прамоўца рад, што мова гэтак іх займае,Дык гладзіць кішаню: іх галасы ўжо мае.У трэцяй групцы ўжо зусім другія справы,Прамоўца слухачоў хапае за рукавы,Глядзіце! Рвуцца, чымсьці ўгневаныя, пэўна.А гэты во, глядзіце, як надзьмуўся гнеўна,Руку узняў, заткнуць прамоўцы вусны рвецца,Бо той праціўніка стаў выхваляць, здаецца.А гэты, быццам бык, нагнуўся злы і строгі,Сказаў бы, што прамоўцу хоча ўзяць на рогі,А тыя гэтых гоняць шаблямі з дарогі.Адзін стаіць між групак шляхціц адзінокі,Відаць, пгго баязлівы ён і недалёкі.За кім падацца? Сам змагаецца з сабою,Дык справу вырашыць надумаў варажбою,Зажмурыўся і пальцам хоча ў палец цэліць,Пакажа лёс, каго ён голасам абдзеліць:Як пальцы сыдуцца, дык дасць афірматыву,А калі не, тады укіне негатыву.А тут другая сцэна: ў манастырскай залі,Якую для нарадаў сёння скарысталі,Старэйшыя сядзяць, малодшыя таўпяцца,І ўсе к сярэдзіне стараюцца прабрацца,Дзе з урнай у руках стаіць маршалакІ правярае колькасць там сабраных галак,Апошнюю вось вытрас. Возныя чакаюцьІ імя новага ўрадоўца аклікаюць.Адзін, з ухвалаю агульнаю не згодны,Глядзіце, выткнуў з кухні галаву, нягодны,І пазірае смела, вылупіўшы вочы,Разінуўся, як быццам з’есці залу хоча.Згадаць не цяжка, што выкрыквае ён „Veto!“Глядзіце, як рвануліся к дзвярам на гэта,Як ціснуцца на кухню! Тыя ўсталі з лавы,Там шаблі вынялі — пачнецца бой крывавы.Але на калідоры, вунь з канца другога,Праіпу, паны, заўважыць там ксяндза старога —Ігумен гэта, ён Santissimum выносіць,Хлапчына ў белым звоніць — расступіцца просіць.Хавае шляхта зброю, хрысціцца набожна,А ксёндз туды ідзе, дзе ўсё яшчэ трывожна,Пакуль пяройдзе, верне ўсіх да супакою.Вы не знаёмыя ўсе з справаю такою,Калі да шляхты самаўладнай, неспакойнайНе трэ’ было паліцыі ніякай збройнай.Пакуль жыла ў ёй вера і пашана права,Была свабода з ладам і з багаццем слава!А на чужыне, чую, ўрад трымае драбаў,Жандараў, паліцэйскіх, розных там канстабаў.А дзе парадкі толькі меч аберагае,Свабода ў краі тым, мяркую я, благая».Тут з табакеркі звонам мовіў Падкаморы:«Пан Войскі, адкладзіце вашы нагаворыНа потым. Згодзен я, што сеймік той цікавы,Ды мы галодныя, пара ўжо ўносіць стравы».На гэта Войскі адказаў: «Шаноўны пане,Прашу, дазвольце скончыць мне апавяданне,Вось сцэну растлумачу, і мой сказ гатовы.Тут на руках прыхільнікаў маршалак новыЗ сталовай вынесен, і ўся вакол нарадаКідае з крыкам шапкі ўгору, вельмі рада.А воддаль — пераможаны ў галасаванніСтаіць адзін, відны яго перажыванні.Насустрач жонка выйшла, праўду адгадалаI, бедная, на рукі пакаёўкі ўпала.Ах, бедная, хацела быць яснавяльможнай,А зноў трэ’ быць вяльможнай, як шляхцянцы кожнай».Тут Войскі скончыў сказ і апускае посах.Ўваходзяць парамі лакеі, на падносахТрымаюць пачастункі: боршч, што царскім звецца,За ім расольнік старапольскі падаецца,Ў які пан Войскі, маючы свае сакрэты,Укінуў колькі перлаў і са дзве манеты(Такі расольнік чысціць кроў, здароўю служыць).Далей другія стравы. Хто ж бы мог падумацьЗапомніць невядомыя ўжо ў нашы часыКантузы розныя, аркасы і блямасы,Пінэлі і памухлі ці там фігатэлі,Цыбэты, піжмы і драганты, і брунелі.А рыбы! Той ласось вядомы дунаецкі,Ікра вянецкая і асяцёр турэцкі,Шчупак галоўны, падгалоўны і лакетны,І камбала, і карп стары, і карп шляхетны!Ўканцы сакрэт кухарскі: рыбіна стараннаЗ канца падсмажана, а далей запякана,А пры хвасце, як заліўная, зрыхтавана.А госці не пыталі, як завуцца стравы,Зусім іх не крануў і той сакрэт цікавы,На ўсё салдацкія былі ў іх апетыты,Абы часцей венгерскім келіх быў наліты.Сервіз жа ў гэтым часе ў фарбах адмяніўся[63],Ачышчаны ад снегу, зеленню пакрыўся,Бо лёгкая, цяплом у залі разагрэта,Растала ўжо пялёнка беленькая гэта,Адкрыўшы дно з-пад снегу і з-пад цукру-лёду,Дык краявід ажыў другой парою года,Заззяў зялёнаю шматколернай вясною.Вось збожжа раптам узнімаецца сцяною:Шафранавай пшаніцы ўстаў шнур залацісты,Палетак жыта серабраны і квяцісты,Расце і грэчка, зробленая з шакаладу,I яблыкі, і грушы пазіраюць з саду.Ледзь госці маюць час аддаць прызнанне летуІ дарма просяць, каб пару прадоўжыць гэту,Сервіз, нібы планета, цвёрда кіраваны,Пару мяняе. Краявід залататканы,Сагрэты ў памяшканні, колеры згартае:Пажоўклі травы, ліст чырвоны аблятае,І ўжо асенніх ветраў чуюцца павевы.І вось, нядаўна стройныя такія дрэвыСтаяць аголеныя, бы ў чаканні скону.Так засталіся толькі палкі цынамону,Галінкі лаўравыя там, дзе лес быў цёмны.Замест іголак хвоі, кмен застаўся скромны.Дык госці, папіваючы віно, пачаліЛамаць галлё, сукі — закусваць імі сталіА Войскі абыходзіў свой сервіз наўколаІ пазіраў на ўсіх з трыумфам і вясёла.Дамброўскі Генрых выразіў сваё здзіўленнеІ мовіў: «Ці кітайскія мы бачым цені?Ці мо Пінэты бесаў вам прыслаў на службу[64]?Ці ўсе ў Літве з сервізамі трымаюць дружбуІ гэтакім старым балююць абычаем?Скажы мне, бо я ўсё жыццё правёў за краем».«О не, — прамовіў Войскі,— мой яснавяльможныПан генерал, тут не якісьці чар бязбожны!А толькі памятка аб тых бяседах слаўных,Якія у дамах бывалі старадаўніх,Калі наш край яшчэ магутны быў, багаты!А стравы ўсе вось з гэтай кнігі мною ўзяты.Пытаеш, ці ў Літве звычай стары хаваем?На жаль, сягоння новым сталі жыць звычаем.Не раз крычыць паніч, што ён не церпіць збыткаў,А скупіцца гасцей карміць, падаць напіткаў,Венгерскага шкадуе, цешыцца шатанскімМаскоўскім сфальшаваным нейкім там шампанскім,А потым вечарам праграе столькі ў карты,Што баль на сто пярсон сум гэтакіх не варты.А нават (бо што маю, то скажу адкрыта,І хай пан Падкаморы не глядзіць сярдзіта)Калі задумаў за сервіз я гэты ўзяцца,Дык на’т пан Падкаморы стаў з мяне смяяцца!Казаў, што з гэтай старасвецкае махіныЗабаўка можа быць для дробнае дзяціны,А гэтакіх гасцей яна напэўна знудзіць!Суддзя і той казаў, што толькі ўсіх утрудзіць!Аднак, на колькі бачу з вашага здзіўлення,Сервіз мой быў прадметам нават захаплення.Магчыма, што ўжо я ў мае старыя годыТакіх гасцей прымаць не буду мець нагоды.Пан генерал, відаць, толк ведае ў бяседзе,Прашу ўзяць гэту кнігу — згодзіцца вам недзе,Як будзеце прымаць манархаў, чэсці вартых,А можа, нават і самога Банапарта.Ды перш скажу, як кніга кухарскай навукі,Вось гэта, трапіла дзівосна ў мае рукі».Тут раптам галасы знадворку загудзелі:«Ура! Няхай жыве наш Пеўнік на касцеле!»Таўпяцца ўсе, убачыць Мацька ўсе хацелі.Суддзя насустрач госцю зразу паспяшае,Вядзе к гасцям за руку, сесці запрашаеІ кажа: «Пан Мацей, нядобры мой суседзе,Прыходзіш позна, ледзь не па абедзе».«Ем рана, — кажа Мацек, — я тут не для стравы,А для таго, што мне здаўна было цікаваПабачыць зблізку наша войска удалое.Шмат гаварыць! — яно нітое ані сёе!Мяне там шляхта акружыла, ты ж ледзь згледзеў,За стол вядзеш адразу, дзякую, суседзе».Сказаўшы, адвярнуў талерку дном угоруІ змоўк з абліччам поўным нейкага дакору.«Дык, пан Дабрынскі,— мовіў генерал ДамброўскіТы гэта той рубака слаўны касцюшкоўскі,Мацей, празваны Розгай! Ведаю з дзён славы!А ты яшчэ бадзёры, бачу, і рухавы!А колькі год мінула! Я ўжо стаў хіліцца,Вунь і ў Князевіча ўжо волас серабрыцца,А ты яшчэ супроць любога мог бы выйсці.І Розга, пэўне, так цвіце, як і калісьці.Я чуў, што маскалёў ты адсцябаў нядаўна.А дзе ж твае браты, што б’юцца гэтак спраўна?Пабачыць Брытвы і Сцізорыкі я мару —Апошнія Літвы даўнейшай экземпляры».«А после той, — Суддзя прамовіў,— перамогі,Дабрынскія пайшлі ў далёкія дарогі,Магчыма, што прыпісаны дзе й к легіёну».«I праўда, — адазваўся збоку шэф швадрона, —У нас у роце ёсць вусатае страшыдла,Вахмістр Мацей Дабрынскі, прозвішчам Крапідла,Мазуры ж называюць ’шчэ яго Мядзведзем,Яго прывесці можна, ён тут блізка недзе».«I ёсць, — сказаў хтось, — тут з Літвы другія родам,Адзін з іх Брытваю празваны між народам,Ёсць і другі, якога знаюць па трамблёне,І гранадзеры ёсць два ў пешым батальёнеДабрынскія».«А дзе ж ваш, славаю акрыты, —Прамовіў генерал, — Сцізорык знакаміты,Так панам Войскім мне сягоння выхваляны,Нібы той волат казачны ці легендарны?»«Сцізорык, — Войскі адказаў,— не аддаляўся,Ды следства баючыся, ад Масквы хаваўся.Усю зіму правёў у лесе, небарака,Цяпер вось толькі выйшаў. Ён герой-ваяка,Пайшоў бы й на вайну, бо ваяваць заўзяты,Але шкада, што ўжо даволі стараваты.Ды вось і ён!..» Тут Войскі паказаў у сені,Дзе ў слуг натоўпе і цікаўных акружэнніУ той час лысіна вялікая заззяла,Як поўня месяца, і тройчы то знікала,Бы ў хмары, то ўзнімалася з-паміж народу,Бо Ключнік кланяўся. Пралезшы, зараз з ходуСказаў:«Яснавяльможны пане наш ГетманеЦі генерале, ды тут важнае не званне,Вось я Рамбайла стаў на вашае жаданнеЗ маім Сцізорыкам, якому бой крывавыІ гарт, а не прыгожасць назбіралі славы,Аж нават вы аб ім пачулі, генерале.Каб ён мог гаварыць, дык можа б мы сабраліКрыху пахвалаў і руцэ маёй вось гэтай,Што, дзякуй богу, не адно служыла летаСям’і Гарэшкаў, ну і ўсё жыццё Айчыне,Аб чым сярод народу памяць не загіне.Мапанку! Мала дзе ў нас пісар павятовыТак пёры вострыць, як Сцізорык мой галовы.Іх не злічыць! Вушэй, насоў нарэзаў кучы,А ўсё, як і калісьці, востры і бліскучы.І ні адзін яго не спляміў злы учынак,А ўсё вайна адкрытая ці паядынак.Раз толькі! Божа, вечны дай яму спачынак,Бяззбройны чалавек прыведзен быў да скону,Але Бог сведка мне, што Pro publico bono».«Ну пакажы, — сказаў з усмешкаю ДамброўскіВось гэта дык сцізорык! Чысты меч катоўскі!»І аглядаў з здзіўленнем страшную рапіру.І афіцэры ўсе дзівіліся ёй шчыра,У рукі бралі, ды амаль ніхто са зборуНе мог падняць мяча адной рукою ўгору.Казалі, што Дамбінскі, у руках магутны,Парушыў бы мячом, але ён быў адсутны.З прысутных жа адно швадрона шэф ДвярніцкіІ камандзір узвода малады РужыцкіЗмаглі валодаць жалязякай не без мукі.І так Сцізорык пераходзіў з рук у рукі.Ды генерал Князевіч, ростам найвышэйшы,Ў руках таксама аказаўся найдужэйшы.Рапіру ўзяўшы, лёгка ўзняў яе, як шпагуІ зразу прыкаваў да ўзбліскаў сталі ўвагу,Прыпомніўшы ўсе фехтавальныя прыёмы:Крыжовы ўдар, млынок, не ўсім вядомы,Такзваны, крадзены і цэлы рад тэрцэтаў,Якія знаў, бо быў з вучылішча кадэтаў.Калі з усмешкай фехтаваў, Рамбайла ўкленчыў,Схапіўшы за калені, са слязамі енчыўЗа кожным рухам і узмахам генерала:«Ці ж ты канфедэратам быў? Цудоўна! Удала!Пуласкіх гэта ўдар! Так Дзержаноўскі біўся,А гэтак Сава! І ў каго ж пан навучыўся?Хіба ў Дабрынскага! А гэта? Пабажуся,Пан генерал, мой гэта ўдар, я не хвалюся,Ім карысталіся Рамбайлы! Без падманку,Ён ад майго імя завецца „ўдар Мапанкаў“.Хто ж вас вучыў? Мой гэта ўдар, мае прытрымкі!»Устаў і захапіў Князевіча ў абдьмкі:«Памру цяпер спакойна, бачу, не загінеМаё уменне, і прытулак даць дзяцінеЎжо ёсць каму, бо я не меў ужо надзеі,Што гэты меч пасля мяне не заржавее!Не заржавее, не! Прабач, яснавяльможныПан генерал, ражны, што ў вас тут носіць кожны,Нямецкія кійкі, што ў вас завуцца шпагі,Вам не да твару, не для вашае павагі!Вось мой Сцізорык я ля вашых ног складаю —Ўсё самае мілейшае, што толькі маю.Ніколі жонкі я не меў, дачкі, ні сына,Ён быў мне жонкай і дзіцём і быў няспыннаЗаўжды пры мне. І я ад рання аж да змрокуЛаскаў яго, а ўночы спаў ён каля боку!Цяпер вісіць над ложкам, як закон габрэя,Бо я не той ужо, рука мая старэе.Я думаў, што са мной ён пойдзе ў глыб магілы,Ажно наследніка сваёй знаходжу сілы!»А генерал напоў з усмешкай, паўузрушан,Сказаў: «Адмовіцца ад дару буду змушан,Бо ты, аддаўшы жонку мне сваю і сына,На старасць будзеш і ўдаўцом і сірацінай!Якая ж плата дар твой можа ўзнагародзіць,І што тваё ўдаўство, сіроцтва асалодзіць?»«Ці ж я Цыбульскі,— Ключнік скрыўдзіўся не ў жарты, —Які прайграў салдатам рускім жонку ў карты[65],Як песню ў нас пяюць? Я задаволен гэтым,Што мой Сцізорык ’шчэ заззяе перад светамУ гэткіх вось руках. Ды толькі, генерале,Глядзіце, каб тасьму далёка распускалі,Бо доўгі ён. Ад левага бярыце вухаАберуч, дык з пляча разрэжаце да бруха».Узяў Сцізорык генерал, ды ля папругіНасіць не мог, у воз яго схавалі слугі.Што сталася з ім потым, розна гаварылі,Але ніхто не ведае да гэтай хвілі.Дамброўскі мовіў Мацьку: «Дружа, я ў здзіўленні,Няўжо не рад ты нашаму сюды з’яўленню?Маўчыш скваснелы! Як табе не скача сэрцаАд тых арлоў на сцягах? Трубы на паверцыТабе над вухам слаўны марш Касцюшкаў граюць!Мацей, ты не такі, як аб табе тут баюць.Я думаў, што калі ты на каня не ўскочыш,То хоць з усімі намі піць, гуляць захочаш!За кесара падымеш тост і за надзеі!»«Га! — адказаў Мацей, — я бачу ўсе падзеі!Ды разам двух арлоў ніхто не зможа згнездзіць!А ласка пана на кані пярэстым ездзіць!Напалеон — герой, ніхто таго не скрые!Але Пуласкія, мае сябры старыя,Казалі, паглядаючы на Дымур’ера,Што нам трэ’ польскага героя-кавалера,Не італьянца, не француза, але Пяста —Юзэфа, Яна ці Мацея — вось і баста.Тут, кажуць, войска польскае, ды фізільеры,Сапёры, гранадзеры і кананіеры!Нямецкіх назваў больш у гэтай зграі,Чым нашых польскіх! Хто іх распазнае!I, пэўне, ў вас татараў ці мо туркаў многа,Схізматыкаў, што ў іх ні веры, ані бога:Сам бачыў — на жанчын у вёсках нападаюць,Касцёлы грабяць, падарожных абдзіраюць!Яны ў Маскву ідуць! Далёкая дарога!І калі толькі кесар выбраўся без Бога!..Я чуў, што ён ужо духоўнымі пракляты.А гэта ёсць…» Мацей спыніў тут сказ пачаты,Хлеб памачыў у боршч і стаў жаваць без слова.І Падкамораму не ўсмак была прамова,І моладзь загула. Суддзя ўмяшаўся ў сварыАб’явай пра З’яўленне ў залі трэцяй пары.Быў гэта Рэент, рэентам ізноў назваўся.Ніхто яго пазнаць не мог — ён апранаўсяЗаўжды па-польску, а цяпер праз ТалімэнуЗрабіць быў змушаны ў адзежы пераменуІ апрануцца па-французску адмыслова[66].Відаць, што фрак адняў яму душы палову:Ідзе, як кій глынуўшы, проста, нерухава,Як жораў, і ні ўлева не зірне, ні ўправа.Хоць твар спакойны, ды на ім відочны мукі:Не знае, як зрабіць паклон, куды дзець рукі.Ён жэсты так любіў — за пояс рукі ўсаджваў,А пояса няма — дык вось жывот пагладжваў.Памылку згледзеўшы, сумеўся небаракаІ ўсунуў дзве рукі ў адну кішэню фрака.Ідзе між кпін наўкольных, рад бы быў схавацца,Ды змушан як злачынства нейкага стыдацца.Аж здрыгануўся, Мацька згледзеўшы у залі.А Мацек з Рэентам заўсёды сябравалі.Цяпер на Рэента стары так глянуў злосна,Што той спалохаўся, яму ўміг стала млосна,І ад няёмкасці руку ўзняў зашпіліцца.Дабрынскі ж толькі двойчы вымавіў: «Дурніца!»І так абурыўся за гэткае убранне,Што з-за стала падняўся і без развітанняСеў на каня крадком і выпхнуўся дахаты.Тым часам Талімэна свой убор багатыІ прыгажосць паказваць цешыцца з нагоды,Бо ўсё на ёй сягоння найсвяжэйшай моды.Ў якой была сукенцы, галаўным уборы,Дарма пісаць пяром, дарма ўсе абгаворы,Мо пэндзаль паказаў бы цюлі і птыфэні,Бландзіны, кашаміры, перлы і каменні,Ружовасць твару, вока ўзбліскі, броваў цені.Пазнаў яе і Граф, дык бледны ад знявагі,Ускочыў з-за стала, шукаў ля боку шпагі:«I гэта ты! — ускрыкнуў. — Ці тут злыя мары?Ты на маіх вачах ідзеш з другім у пары?Ілжывая, куды цябе нявернасць кліча?I не схаваеш зараз пад зямлю аблічча?Дык гэтак помніш тое, ў чым ты мне клялася?Пашто ж мне стужка гэта вось твая здалася?Бяда таму, хто так мяне зняважыў груба!Праз труп мой хіба пойдзе ён з табой да шлюба!»Усталі госці, Рэент страшна ўсхваляваўся,Тут Падкаморы ворагаў змірыць стараўся.А Талімэна, Графа клікнуўшы ў старонку:«Яшчэ, — шапнула, — ён не ўзяў мяне за жонку.Калі ты пратэстуеш, дык у чым тут гора?Скажы мне толькі зараз проста, цвёрда, скора:Ці ўсё кахаеш, ці ў пачуццях не змяніўсяІ ці са мною зараз ты б тут ажаніўся,Сягоння, зараз? Хочаш, Рэента пакіну!»Граф адказаў: «I зразумей ты тут жанчыну!Ты гэткаю была ў пачуццях паэтычнай,А зараз сталася бясконца празаічнай.І што ў вас за жаніцьбы? Хіба дзеля мукі,Бо не кранаюць душ, а толькі вяжуць рукі.Павер, прызнанні ёсць без лішніх слоў, без ласкіІ без абавязацельстваў ёсць абавязкі!Два сэрцы закаханыя на’т і здалёкуЗ сабой вядуць размову, быццам зоркі ў змроку.Хто знае! Можа ад таго зямля ад сонцаІмкнецца і так міла месяцу бясконца,Што бачаць век сябе, бягуць к сабе заўсёды,Ды збліжыцца з сабой няма у іх нагоды!»«Даволі гэтага, — спыніла, — не планетаЯ, з ласкі Божай, пане Графе, а кабета.Даволі плесці тут ні тое ані сёе.Прасцерагаю, піснеш слоўца хоць малое,Каб шлюб сарваць, дык так, як Бог святы мне мілы,Я скочу з кіпцюрамі ў твар і з цэлай сілы…»«Не буду, — Граф сказаў,— разбурваць шчасце пані».І сумны позірк адвярнуў без хвалявання.Пасля, как пакараць няверную каханку,Звярнуў сваю ўсю ўвагу на Падкамаранку.А Войскі з думкай, што зайздроснікаў пагодзіцьРазумным прыкладам, пачаў ізноў выводзіцьГісторыю Налібацкую з даўніх часаўПра спрэчку Рэйтана і князя фон Дынасаў[67],Але, марожанае скончыўшы і воды,Усе на двор выходзяць дзеля ахалоды.Канчаюць і сяляне. Мёд гарыць у шклянцы,Збан кружыць, але вось рыхтуюцца ўжо танцы.Тадэвуша шукаюць. Аж знайшлі нарэшце —Шаптаў ён штосьці, адышоўшы ўбок, нявесце:«Хачу я, Зофія, пра нешта запыгацца,Я з дзядзькам гаварыў, не будзе ён спрачацца.Вось большасць вёсак, што маімі стацца маюць,Табе, паводле права, ў спадку прыпадаюць,Таму з’яўляюцца тваімі і сяляне.Не смею лёсу іх змяніць без згоды пані.А ў час, як зноў мы жыць у вольным краі сталіЦі ж хопіць, каб сяляне столькі скарысталіУ тым, што пана на другога памянялі?Што праўда, і ранейшы пан быў к ім ласкавы,Ды невядома, як павернуцца ўсе справы,Вось я салдат, і мы смяротныя абое,Магу і не заўсёды згодным быць з сабою,Лепш будзе, калі я зракуся ўлады панскайІ пад апеку права лёс аддам сялянскі.Мы вольныя, хай будуць вольнымі й сядяне,Аддайма ім зямлю на вечнае ўладанне,Бо за яе яны крывавай працай плацяцьІ цэлыя вякі ўсіх кормяць і багацяць.Але хачу напомніць: з земляў перадачайДаходы ў нас паменшацца, бо як жа йначай?Я змоладу прывык да сціплага даходу,Ты ж, Зофія, з высокага паходзіш родуІ правяла ў сталіцы маладыя годы,Ці згодзішся застацца ў вёсцы назаўсёдыШляхцянкаю?»Дык Зося сціпла адказала:«Жанчына я, аб гэтых справах знаю мала,Вы мужам будзеце, для рад я маладая,Што міла вам, таго й мая душа жадае.Калі, ім даўшы волю, будзеш і бяднейшым,То для душы маёй ты станеш даражэйшым.Пра род свой мала ведаю і мала дбаю,Была я сіратой бяздомнаю і знаю,Што я была ў Сапліцаў за дачку прынятаІ з ласкі іхняе вось ты мяне засватаў.Я вёскі не баюся, хай сабе і годыЖыла я ў горадзе даўней, але заўсёдыСяло любіла, і мілейшыя мне курыБылі заўжды, чым горад той чужы, пануры.Калі я па людзях, па гулях сумавала,Дык гэта ў час дзяцінства, а цяпер пазнала,Што ў горадзе сумую. Як была зімоюУ Вільні, дык ніяк не мела супакоюI сярод гуляў думала пра Сапліцова.Тут мне знаёма ўсё, я молада, здарова,Умею і ключы насіць, і працы не баюся,Убачыш, як я гаспадарыць навучуся!»А ў час, як Зося словы тыя дамаўляла,З ёй побач стаў Гервазы, здзіўлены нямала:«Я чуў,— сказаў,— Суддзя казаў мне пра свабоду,Але не ведаю, нашто яна народу!Баюся, ці няма тут выдумкі нямецкай,Бо воля толькі нашай справай ёсць, шляхецкай!Хоць, праўда, ўсе мы род выводзім ад Адама,Я чуў, што мужыкі ўрадзіліся ад Хама,Габрэі ад Яфета, шляхта ўся ад Сіма,Таму вось і пануем мы над абаімі.Вядома, ксёндз іначай вучыць на амбоне…Ён кажа, што ў старым было вось так законе,Але калі Хрыстос, хоць з царскага быў роду,Радзіўся ў стайні сярод простага народу,Дык тым усіх зраўняў, прынёс любоў і згоду.Няхай і гэтак будзе, калі йнакш не можна!Тым больш, калі пачуў я, што з яснавяльможнайМаёю паняй Зофіяй прайшла нарада.Мне выпаўняць яе загад — пры ёй улада.Але засцярагаю, каб вы ім не даліПустой свабоды, слоўнай, каб не прагадалі.Нябожчык Карп пусціў сваіх сялян на волю[68],А цар ім тройчы горшую прыдумаў долю.Я раджу, мужыкам, даўнейшым абычаем,Шляхоцтва даць і аб’явіць, што мы прымаемІх к гербам. Частцы даць, напрыклад, Паўказіца,Другім сваю Ляліву хай дасць пан Сапліца.Тады Рамбайла мужыка прызнае роўньм,Калі той стане ўжо вяльможным і гярбоўным.А сейм пацвердзіць.Хай вас толькі не трывожыць,Што перадача земляў моцна вас зубожыць.Не дасць Бог, каб мазольныя я ўбачыў ручкіМаёй сучаснай пані, Стольніка унучкі.На гэта спосаб ёсць. Я знаю ў замку скрыню,У якой ляжыць Гарэшкавых сталоў начынне,Пры тым нашыйнікі, сыгнеты, бранзалетыІ зброя дарагая — шаблі, пісталеты.Маёмасць добра захавана ад растраты,Вам, пані Зофія, належыць скарб багаты.Яго бярог, як вока, я — чаго таіцца?Ад маскалёў ды і ад вас, паны Сапліцы.Апроч таго я маю торбачку сваіх дукатаў,Сабраных мною з падарункаў і зарплаты.Я думаў, калі замак вернецца к нам зноўку,За гэты грош направіць мур і абмалёўку.Спатрэбіцца ён вам у гаспадарцы новай,Дык к вам звярнуся, пан Сапліца, з прапановай:Дазвольце жыць пры вас, пад панінай аховайГарэшкаў трэцяе ўжо нянчыць пакаленне.Як будзе ў пані сын, прывіць яму уменнеСцізорыкам валодаць. Войны надыходзяць,А ў час ваенны хлопчыкаў жанчыны родзяць».Ледзь словы гэтыя сказаў стары Гервазы,Калі паважным крокам надышоў Пратазы,Схіліўся і дастаў з-за пазухі паперы.Там панегірык быў вялізарны без меры,Напісаны сяржантам з сённяшняй нагоды.Раней пісаў ён рыфмай у сталіцы оды,Пасля уздзеў мундзір ды ўсё быў белетрыстам.Вось Возны прачытаў радкоў ужо са трыста,А як дайшоў да месца: «Ты, якой прыгожасцьПрыемны будзіць боль і мучыць страшна можа!Калі ты на Беллону звернеш твар цудоўны,Зламаюцца шчыты і пікі, безумоўна.Зваюй Гіменам Марса, з гідры злой нязгодыРука твая гадзюк хай вырве назаўсёды!..» —Тадэвуш з Зофіяй у ладкі пляскаць сталі,Але, папраўдзе, не хацелі слухаць далей.Вось, стаўшы на стале, ксёндз голасам магутнымТадэвушаву волю аб’явіў прысутным.Пачуўшы навіну так важную, сялянеДа паніча падбеглі, кінуліся к пані.«Няхай жывуць пан з паняю!» — крычалі ў згодзе.Тадэвуш крыкнуў: «Роўнасць хай жыве ў народзе!»Дамброўскі мовіў: «За народ падымем чашы!»Народ крычаў: «Жывуць хай камандзіры нашы!Хай армія жыве! Свабода! Люд наш просты!»І так ішлі чаргой віваты, крыкі, тосты.І толькі Бухман радасці прычын не бачыў,Праект хваліў, але ахвотна б перайначыў,А перш камісію б легальную назначыў,Якая б… Часу грамадзе было замала,Таму яна з яго парад не скарыстала.Бо на замковага двара вялізарным абшарыПасталі госці, пазбіраўшыся ўжо ў пары.«Давайце паланез!» — чуваць навокал словы.Прыводзяць афіцэры свой аркестр вайсковы,Але Суддзя звярнуўся тут да генерала:«Скажыце, каб капэлія крыху счакала,Сягоння ж, знаеце, заручыны спраўляем,А ў родзе нашым, страдаўнейшым звычаем,У гэты дзень вясковыя музыкі граюць.Вось дудары, скрыпач і цымбаліст чакаюць,Вунь бедакі нярвуюцца, той скрыпку ўзносіць,А вось дудар паклонам і вачыма просіць.Калі адправіць іх, паверце мне, заплачуць.Пры іхняй музыцы сяляне лепш паскачуць.Няхай пачнуць, няхай пацешацца сяляне,Тады паслухаем аркестравага грання».Даў знак.Скрыпач абодва закасаў рукавы,Грыф сціснуў, барадой прыпёрся да падставыІ смык, нібы каня, пусціў у ход з наскоку.На гэта дудары, што там стаялі збоку,Як крыллямі б’ючы, няспынным локцяў рухамМяхі сціскаюць, твары надзімаюць духам.Падумаеш, што вось яны з таго задору,Нібы Барэя дзеці, узлятуць угору.Цымбалаў нестае.Было музыкаў многа,Але не ўпросіш граць пры Янкелю нікога.(А Янкель быў на ўсю зіму кудысьці скрыўся,Цяпер з галоўным штабам войска зноў з’явіўся.)Вядома ўсім было, што ён мастак удалы,Што, як ніхто, любіў і разумеў цымбалы.Дык інструмент нясуць, граць просяць цэлым хорам,А ён бароніцца, што адчувае сорам,Што агрубеў, бо граць даўно не давялося,З паклонам уцякае. Бачыць гэта Зося,Бяжыць к яму і з белай падае далоніКручкі, якімі цымбаліст у струны звоніць.Другой рукою гладзіць бараду старога,З паклонам просіць: «Ну паграйце, хоць нямнога,Мае ж заручыны сягоння, вы ж хацеліІ абяцалі на маім паграць вяселлі».Любіў надзвычай Янкель Зосю. БарадоюКіўнуў на згоду, дык таўпяцца грамадоюК яму, падносяць крэсла, падаюць цымбалы,Кладуць іх на калені. Рад музыка ўдалы,Глядзіць на ўсіх, як ветэран, калі унукіСа сценкі меч яго цяжкі бяруць у рукі;Смяецца дзед і, хоць даўно не кратаў зброі,Упэўнен, што рука не выйшла йшчэ са строю.Тым часам вучні два, прыкленчыўшы ў паклоне,Наводзяць інструмент — у струны ціха звоняць,А Янкель, зрок прыжмурыўшы шчасліва,Трымае палачкі ў руках, сядзіць маўкліва.І вось ударыў зразу тактам трыумфальным,Пасля стаў сеч гусцей, нібы дажджом навальным.Здзівіў усіх, ды гэта — толькі спробы гукі,Бо ўраз спыніў іх, прыпадняўшы ўгору рукі.Зноў грае: тон дрыжачы ледзь кранае вуха,Нібы струну чапіла лёгкім крыллем муха,Узняўшы ціхі зык працяглага бранчэння.Мастак глядзеў у неба і чакаў натхнення.Зірнуў з гары, інструмент змерыў вокам горда,Узняў угору рукі і спусціў іх цвёрда.Здумеліся усе…Увесь струн набор вялікіТак грымнуў, быццам янычарскія музыкіУдарылі ў званкі, ў талеркі, ў бубны, ў трубы.Гудзе «Маёвы паланез». Напеў той любыПрыносіць радасць, радасцю слых поіць —Гуляць дзяўчаты хочуць, хлопцы аж не ўстояць.Але старых панеслі ў прошлае ўспаміны,У час такі шчаслівы для ўсяе краіны,Калі паслы з сенатам у агульнай заліЗ народам зміранага караля віталі,У танцах пяючы: «Віват кароль жаданы!Віват саслоўі ўсе! Віват дэлегаваным!»Мастак прыспешвае зноў такты з сілай дужай,Ды вось пусціў акорд фальшывы, як сык вужа,Як быццам бы па шкле жалеза скрыгатала,Ажно дрыготка праняла ўсіх і скавала.І ўсе з трывогай пазіралі неспакойна:Музыка мыліцца, ці інструмент нястройны?Не змыліцца такі! Сумысля ён кранаеСтруну здрадлівую і песню абцінае,Штораз мацней дае акорд расхваляваны,Супроць акордаў згодных сканфедэраваны.Аж Ключнік, зразумеўшы, ў чым тут таямніца,Азваўся: «Знаю, знаю! Гэта — Таргавіца!»І раптам, пырснуўшы, струна аж засвістала.Музыка рушыць прымы, такты рве нядбала,Кідае прымы, звоніць гулкімі басамі.Гудзіць інструмент тысячнымі галасамі:Такт маршу, штурм, атака, крык чуваць і стрэлы,Плач матак і дзяцей. Вось так мастак умелыАддаў страхоцце штурму, аж уздрыгваў смелы,Аж плакалі сялянкі, бо прыпаміналіРазню у Празе, пра якую з песняў зналі.Дык рады зноў, што пасля ўдару са ўсёй сілыЁн гук зглушыў, бы ўгнаў яго у глыб магілы.Ледзь слухачы маглі апомніцца з здзіўлення,Зноў музыка другая — ціхае бранчэннеСпярша ў струн некалькі, што енк іх рвецца, гіне,Як зык ледзь чутны мух, прарваўшых павуцінне.Ды струнаў прыбывае, адзіночкі тоныЗлучаюцца ў акордаў гучных легіёныІ ўжо ступаюць тактам смелым, роўным, згодным,І льюцца песняю з напевам сумным, родным:Пра беднага салдата, што брыдзе лясамі,Нядоляй змораны і голадам, часамі,І ўрэшце падае з каня, бо страціў сілу,А конік ножкай рые для яго магілу.Старая песня! Як яе паслухаць міла!Пазналі ўсе яе, дык войска абступілаЦясней музыку. Слухалі і ўспаміналіТой страшны час, калі радзіму пахаваліІ з гэтай песняй падаліся на ўскрай свету.Прыпомнілі і ўсю сваю вандроўку гэтуПраз землі, моры, праз пустыні, па марозе,Дзе між чужымі на папасе ці ў дарозеУцешылі не раз іх роднай песні словы.І сумна пачалі скланяць свае галовы.Ды ўраз узнялі іх, бо такт ужо жвавееІ з тонаў змененых другое нешта вее.Мастак ізноў з гары глядзіць на струны гордаІ дзве рукі за раз на іх ускінуў цвёрда.Удар быў гэткі ўмелы, так рвануў басамі,Што струны загулі труб звонкіх галасамі,І з труб тых голас песні пад нябёсы хлынуў —Марш трыумфальны: «Польскі край яшчэ не згінуў!..»«Марш, марш Дамброўскі ў Польшчу!» — ў ладкі ўсе пляскаліІ дружна: «Марш Дамброўскі!» — хорам усклікалі.Самога мастака здзівілі песняў гукі,Калочкі выпусціў, падняў угору рукі,А шапка лісяя звалілася на плечы.Развейваў ветрык бараду старэчы,Пунсовым шчокі заірдзеліся адценнем,А зрок яго юнацкім палымнеў натхненнем.Як зноў Дамброўскага перад сабою ўбачыў,Закрыў рукамі вочы і прамовіў з плачам:«Пан генерал, — сказаў,— даўно Літва ўжо нашаЦябе чакала, як габрэі Месіяша,Цябе і спевакі прарочылі між людам,І неба твой прыход нам аб’явіла цудам,Жыві, ваюй, ты наш…» І плакаў небарака,Бо польскі край любіў не меней за паляка.Руку падаў яму Дамброўскі ўсхвалявана,Ён шапку зняў, пацалаваў руку з пашанай.І паланез пачаць пара. Дык ПадкаморыВылёты кунтуша закінуў, рушыў скора,З паклонам ветлівым руку к вусам узносіць,Збліжаецца да Зосі і у танец просіць.За Падкаморым пары сталі шчыльным радам,Пачаўся танец — ён камандуе парадам.Над зеленню чырвоныя ірдзеюць боты,Б’е ззянне з шаблі, свеціць пояс пазалотай,А ён ідзе памалу, быццам так, нарокам,Але за кожным рухам і за кожным крокамТанцора пачуццё і думка праглядае.Вось стаў, як быццам даму запытаць жадае,Схіляе к вушку галаву, глядзіць у вочы.Саромеецца дама, выслухаць не хоча.Ён зняў канфедэратку, просіць вінавата.Зірнула дама, ды маўчыць яшчэ заўзята.Ён памалей ступае, заглядае ў зрэнкіІ раптам засмяяўся. Рады, ля паненкіХутчэй ідзе, глядзіць навокал з недавер’ем,Сваю канфедэратку з белай чаплі пер’емНасуне, то ізноў адслоніць волас русы,Аж вось звярнуў яе на вуха, круціць вусы.Ідзе, а ўсе зайздросцяць, даганяюць жвава,А ён хацеў бы з дамай вымкнуцца з забавы,Часамі стане, ветліва руку узносіцьI, каб яго міналі, ўсіх ласкава просіць.А часам ухітраецца і ўбок захіліць,Мяняе сцежку, думае, сяброў мо змыліць,Але бягуць за ім дакучліва і хутка,І нельга вырвацца з таго жывога скрутка.Дык злы, руку кладзе на шаблі рукаятку,Як бы казаў: «Зайздросных навучу парадку!»І з выклікам адважным на чале і ў вокуІдзе ў натоўп, а той яго не смее крокуСпыніць і расступаецца, змяніўшы шыкі,Аднак усе бягуць за ім.Гудуць ускрыкі:«Ах, мо апошні ён! Глядзіце на палетак!Апошні мо, што паланез танцуе гэтак!»За парай беглі пары гучна і вясёла,Раскручвалася, зноў закручвалася кола,Як вуж вялізарны, што ўецца між прастораў.Пераліваюцца лускою фарбы ўбораўСалдацкіх, панскіх, дамскіх і гараць бясконцаУ пазалоце, што заходзіла ўжо, сонца,Адбіўшыся на цёмным зелені ўзгалоўі.Кіпіць гульня, гудзе аркестр, п’юць «заздароўі!»Адзін капрал Дабрынскі Сак ані музыкаўНе чуе, не гуляе, не ўзнімае крыкаў,Стаіць з рукамі за спіною, з неахвотайУспамінаючы даўнейшыя залёты —Як абрываў для Зосі кветкі ля крынічкі,Кашолачкі ёй плёў, вырэзваў завушнічкі.Няўдзячная! Ўсе падарункі змарнаваны!Хоць уцякала, хоць быў бацькам пакараныНе раз, ішоў і на паркан стары ўзбіраўся,Каб праз акно пабачыць. Праз каноплі краўся,Каб толькі паглядзець, як палівала градкі,Гуркі збірала ці карміла кураняткі.Няўдзячная! Тут галаву ўцягнуў і свіснуўМазурку, а пасля кашкет глыбей націснуў,Пайшоў у бок гарматаў, дзе стаяла вартаI, каб прагнаць нуду, пачаў граць у дружбартаЗ сябрамі, чаркай асалоджваючы жаласць.Такую меў да Зосі ён пачуццяў сталасць.А Зося ўсё танцуе. Хоць у першай пары,Аднак здалёк ледзь бачная на тым абшарыЗарослага дзядзінца, дзе натоўп быў гэткі.Апраненая ў зелень, выстраена ў кветкі,Між траў і кветак кружыцца няспынным лётам,Кіруе танцам, як анёлы зор зваротам:Згадаеш, дзе яна, бо Зосю бачыць кожан,Бо кожны Зосяю сягоння заварожан.І дарма Падкаморы цягне танца хвілі,Зайздроснікі яе ў яго ужо адбілі.Нядоўга і Дамброўскі шчасцем карыстаўся,Другому адступіў, а там і трэці гнаўся,І той, адбіты, пазірае ўслед з тугою.Аж Зося, змораная, ўбачыла чаргоюТадэвуша і, баючыся вандравання,З ім застаецца, пакідае круг гуляння,Ідзе к сталу наліць гасцям віна ў келіхіА сонца гасла, вечар цёплы быў і ціхі,Круг неба быў там-сям у хмарачкі спавіты,На захадзе гарэлі ружамі блакіты.Відаць, к пагодзе — хмаркі лёгкія ўрачыстаПлылі, як па траве авечак гурт пушысты,А збоку дробныя, як качак статкі.На захадзе хмурынка з беражком нягладкімФіранкай выглядае тонкай і ажурнайЗ залочаным рубцом, з сярэдзінай пурпурнай.Яна заходу блескам тлела, прамянела,Але памалу зжоўкла, зблякла, пашарэла.Спусціла сонца твар, фіранку зацягнулаI, уздыхнуўшы цёплым ветрыкам, заснула.А шляхта п’е нястрымна, тосты бурна ўзносіцьЗа камандзіраў, за Тадэвуша, за Зосю,За ўсе тры пары, злучаныя сёння ўранні,За ўсіх гасцей, прысутных на гулянні,За ўсіх сяброў, каго хто толькі спамятае,За тых памёршых, памяць аб якіх святая.І я там быў з гасцямі, піў і мёд, і віны,А кнігі гэтыя — з тых часаў успаміны.

Перейти на страницу: