Йеха буьйсанаш

Полковнико леррина бIаьрг туьйхира цуьнга. Амма, йуьхьа тIе таIош коьртах хьарчийначу башлакха йукъара схьахьоьжу догцIена майра ши бIаьрг, кIеззиг хаалуш дукъ тIедаьлла боккха марий, цунна кIелхьара дуькъа, Iаьржа, хаза хьовзийна мекхаш доцург, хIумма а ца гора. Делахь а, цуьнан дегIах, боларх, къамелах хиира полковникна иза оьрсийн эскарехь кхиъна нохчо вуйла.

Коьртах хьарчийна башлакх дIайаьстина, ДанчIе дIа а кховдийна, маьхьсеш когахь истанга тIе а ваьлла, ши ког чучча охьахиира Берса.

– ТIаккха, Къосам, шу могаш-паргIат дуй? – хаьттира цо, нохчийн эпсарша а, хIетта зIок тоьхна, чкъоьргара кортош арадаха гIертачу чиновникийн интеллигенцис а, оьрсех тарбала гIepташ, вовшашлахь йоккхуш ма-хиллара, цуьнан цIе ден цIарца а ца йоккхуш. – Доьзалш муха бу?

– Далла бу хастам, дика Iа тхо. Шу а деца могаш?

– Дала дика кхобу. Суна бехк ма биллалахь, сайл ханна воккха а, йукъараллин меттигца лакхахь а волу хьо ас схьакхайкхарна. Цаторуш гIуллакх нисделла, дира ас xIapa.

– Бехке дац, – полковник леррина Берсега хьаьжира. – Сайна хьо цхьанхьа гиний-те, моьтту-кх суна?

– Гина хир ву.

– Тамаша бу-кх, суна гинчу хенахь хьуна тIехь гусарийн эпсаран мундир а, нагахь со виц ца веллехь, хьан белшаш тIехь капитанан аксельбанташ а ца хиллехь?

– Цул а мехалчо тоьхна вайша вовшах, полковник.

– Хьан некха тIехь Святой Аннин орден, Георгин жIара а йарий-техьа, моьтту суна?

– Дерриг а хила тарло.

– Делахь хIета, хьайн цIе йийцахьа суна, господин капитан? – цавашарца хаьттира полковнико.

– Бехк ма биллалахь суна, господин Курумов, – тIаьххьара ши дош, цо санна, кIоршаме хьажош элира Берсас. – Со капитан воцу йалх шо ду. ДуьххьалдIа нохчо Барзин Рохьмадан Берса ву со.

Полковнико тидаме а ца ийцира Берсин йуьхь тIехь а, къамелехь а шерра гун кIоршамалла.

– ХIаъа, хIаъа, хIинца дагавогIу! Фельдмаршалан Паскевичан эскарша венгрийн мятеж хьошуш, инарлин Лиддерсан отрядехь гIуллакхдеш хилла капитан Барзоев вай хьо-м. Со гIалат вацахь, цигахь доггах гIуллакхдарна капитанан чин а, орденаш а йелира хьуна. Хьан да гергара стаг ву сан. КхоалгIачу гильдин совдегар. Дена хьалха кIентан декхар ахь кхочуш ца дой-те, моьтту суна. Барзоев, тов. Россера цIа вирзича, Соьлжан-гIопехь гина суна хьо. Йуха, Гермачигахь хиллачу тIамера дезертир хилла, ведирий хьо?

Курумовс хIинца дуьйцурш диллина Берсин дагна Iеткъаш xIyманаш дара. Да хьахош дина хаттар шена ца хезначух дитира цо.

– ХIетталц вара со дезертир. Оцу дийнахь сайн декхаршна тIе йухавирзира. Суна а догIу и де дага. Оцу дийнахь дуьххьара суна а гина хьо элан Барятинскийн свитехь.

Курумовс цецваьлла корта лестабора.

– Ткъа ас цецвуьйлуш ойла йора, ванах, цIеначу оьрсийн маттахь xIapa кехат йаздинарг мила ву-те бохуш. Вайшинна-м вевзаш хилла. Амма халахета-кх, дика европейски образовани а йолуш, нах хьоьгуш ирсан новкъахь карьера йеш воьду Iедало лоруш волчу ден кIант оцу сагIадоьхургех а кхетта лелар!

– «Пачхьалкхера тIаьххьара сагIадоьхург а адам ду, паччахь санна», – аьлла-кх Фридриха ШолгIачо. Мухха делахь а, сан халкъ ду иза. Оцу сагIадоьхургийн кийрахь, муьлххачу а просвещенни адамийн санна, дог ду. Церачел тIех майра, къинхетаме, адамаллин ду ала а мегаш. Оцу сагIадоьхургаша шайн маршонехьа къуьйсу. Ткъа вайн халкъ оцу хьоле дожийнарг Россера Iедал, цуьнан йолахой шу а ду.

Ши хьаша ма-хуьллу къамел кIеда-мерза дан гIертара. Амма иза иштта ца нислора. Дуьнене шайн хьежамашца, стигаллий, латтий санна, цхьаъ вукхунна геначу цаьршиннан ницкъ ца кхочура вовшашка болу цабезам къайлабаккха. Цуьнан дIовш Iийдалора xIoр а дашца.

– Вайн къам бодане ду, Барзоев. Бодане къам маьрша хила йиш йац. Иза даим а дозуш хуьлу культурехь, йукъараллин дIахIоттамехь шел лакхарчу къомах. И ца хаьа йа хаа кхетам а боцу вайнах шаьш бу шайгарчу бохамашна бехке. Вайнехан сонталлин тIаьхье йу иза. Сила йоккхачу Россин пачхьалкхна дуьхьало йийр йарий ткъа, сонта ца хилча? БIе шарахь гергга эрна Iенийна цIий. Кхета дагахь буй ткъа хIинца а? БIаьрг тIера тиллачу минотехь, тухий, эпсарш, чиновникаш бойъу. Дийнна рота салтий уллохь боцуш хIокху махкахула дIасавала йиш йац. ХIун гIуллакх ду эрна цIий Iено?

– Сонта хиллехь-м, тийна, таьIна Iийр бара уьш. Хазахета ца лела. Шайгара уггар тоьллачуьра ах мохк дIа а баьккхина, лаьхкина хьаннашка, Iаннашка боьхкича а ца йина, цара дуьхьало маца йан йезара? Шаьш адамаш ца хетча, цара хIун дан деза? Уьш совцо дукха хIума ца оьшу, господин Курумов. Йаа сискал, жимма лерам а.

Шен оьмарехь дуккха а девзинчу Курумовс шеквоцуш ладоьгIура Берсе. ТIаьххьара а собар кхачийра цуьнан.

– Хьо дукха сиха ву, Берса. И сискал а, лерам а Росси кхерийна йаккха ойла йу шун? Иза аьттехьа а дац. Кхечу къаьмнашна дерг хир ду вайна а. Россис серло йохьу лаьмнашка. Ваьшка эзар шарахь цададелларг цуьнан гIоьнца цхьана йоццачу хенахь дийр ду вай.