Йеха буьйсанаш

ШолгIачу буса Курински гIопepa ведда и шиъ ГIачалкхан дукъах хьалаваьлча, нохчийн разйездна тIеIоттавелира. XIapa шиъ ведда веанийла хиъначу отрядан начальнико кхаабIаьнчо Аьрзус, ши стаг а тоьхна, шайн наибна СоIдина тIехьажийра. Шайна ха деш веанчу шина накъостах цхьаьнца, Дакашца, сихха гергарло тасаделира Василийн. Иза куьцехь, каде жима стаг вара. Цуьнгий, командирей безам баханчу Василийс дийхира ша оцу отрядехь витар. Амма Аьрзус, гIайгIане вела а велла, корта ластийра. Василий артиллерист вацахьара-м, цо иза шеца сацор вара. Амма артиллеристаш дIасабаха йиш йац Шемалан бакъонций бен. Имаман омра ду, ведда сехьаваьллехь а, йийсаре валийнехь а, артиллерист коьртачу наибна ТIелхагна тIевига аьлла. Нагахь Василийна и чIогIа лаахь, цо наибе иза шеца витар доьхур ду. Цуьнан бIаьнан ма йу цхьа йоккха топ. Амма, ТIелхагна тIе Аьрзу ша ца вахча йа кехат ца йаздича, цунах гIуллакх хир дац. Кехат йаздан гIирс а бац. Доьхна гIуллакхаш ду.

Цхьадика, Косолаповгахь кехат а, къолам а нисбелла, Аьрзус, масех дош тIе а йаздина, иза Дакаше делира. Уьш Шела кхаьчча, Аьрзун кехат а дешна, ТIелхага, Косолапов шеца а сацийна, Василий Дакашца йуха, Аьрзун бIаьне, хьажийра.

Цул тIаьхьа наггахь бен вовшашна ца гора Василийний, Косолаповний. ТIаьхьо Косолаповх ТIелхаган герггара гIоьнча а, цуьнан артиллерин начальник а хилира.

1851-чу шарахь ТIелхага хIоттийна Шелара окоп паччахьан эскарша дIалоцуш тамашийна хIума хилира Косолаповца.

ТIеман хьалхарчу шерашкахь шайна дуккха а зиэнаш хилча, паччахьан эскарийн командовани кхийтира Къилбаседа Кавказ карайерзоран догIа Нохчийчохь хиларх. Элан Воронцовн урхаллин тIаьххьарчу шерашкахь Малхбале Кавказан ламанхошна дуьхьал беш болу берриг а баккхий тIемаш Нохчийн арен тIехь хилира, эскарийн коьртакомандующи эла Барятинский волчу йерриг а Нохчийчоь йукъайогIучу Аьрру флангехь. 1850-чу шарахь оьрсийн командованис шуьйра план хIоттийра, дерриг тохар Аьрру фланге а дерзийна Нохчийчоь дIалацарца, ламанхой шайн рицкъанийн а, тIеман ницкъан а базех дIахадо. Оцу цхьана шарахь Нохчийчу йоккха йиъ экспедици йира. Баккхий кхиамаш бехира оцу шарахь инарло Слепцовс Цоци-Юьрта а, Гелдагана а, полковникаша Баклановссий, Майделлий Мичка-хин йистошка а йиначу тIеман операцеша.

Паччахьан командованис шен берриг тIеман ницкъ Нохчийчу теттича, цунна дуьхьалхIоттийна йара Шелара окоп. Цо царна дIакъевлира Йоккхачу Нохчийчоьнан йуккъерчу йарташна тIебоьду некъ. И окоп ларйечу ТIелхагна гIоьнна кхуза баьхкира нохчийн дошлошца наибаш ГIойтамар а, Ботакъ а, СоIду а, Эски а, суьйлийн дошлошца Хьаьжа-Мурд а, гIашлошца Лабаза а. Резервехь лаьттачу хьуьнаршца цIейаханчу Аьрзун бIоца волчу Василийна шера гора тIамна кийча шина а агIорхьара эскарш.

Махо ловзадо ТIелхагна тIера Iаьржа верта. Хетало, иза махо айъина лелош санна. Цуьнан свитица массарел хьалха цунна тIаьхьавогIу элдар дегIара куьце къонах. ХIаваэхь ловзу цуьнан карара Iаьржа байракх. Стенна алахь а, оьрсашлахь артиллерийски аьлла цIейахана иза ТIелхаган байракх йу. Ткъа и куьце къонах Косолапов ву, бусалба дине вирзинчул тIаьхьа нохчаша Жабраил аьлла керла цIе тиллина. Цуьнан говран гоа тIе муцIарш йехкина догIу ТIелхаган шина кIентан дой. Саьнгар тIехь лаьттачу пхеа йоккхачу тоьпан батарейна тIевахана, церан кечаме а хьаьжна, цигахь Косолапов а витина, тIамна тIехь куьйгалла дан лекхачу гу тIе хьалавелира ТIелхаг.

Амма ТIелхага ладегIна тIом оцу дийнахь ца хилира. Хи чу тесча санна, дайра цо масех баттахь хьегна къа. Штурм йолалуш оьрсаша дуьххьара тоьхначу йаккхийчу тоьпийн хIоьънех цхьаъ молханан склада чу кхийтира. Дуьне къардан санна, тата делира цIеххьана. Хеталора, латта, семанна тIера а даьлла, цхьана бух боцчу йесалле хецаделла. ГIопан баролна чоьхьара лаьттан тархаш, тIулгаш, чхаьрнаш, дукъош, гоьргаш стигала хIаваэ хьалаоьхура. Цаьрца хьалаоьху адамаш, лакха хIаваэхь хьаьвзий, масех IуьнцIалг а боккхий, Iода кхийсича санна, йуханехьа лаьтта охьахьолхура. Хьалахьоьжучу Василийна оцу къематденна йуккъехь гира говрахь байракх карахь, ирхвахана, хьаьвзина, масех гуо а баьккхина, цхьа стаг йуха лаьтта охьавогIуш.

Иза Гавриил-Жабраил вара. Кхин хуьлийла а дацара.

Иэккхар дIатийча, оьрсаша штурм йолийра. Оцу иэккхаро хьалхалера планаш йохийна ТIелхаг йухавелира. Оьрсаша дуьхьало йоцуш дIалецира окоп. Цул тIаьхьа масех бутт баьлча цкъа Василийна гира ТIелхагна уллохь Iаьржа байракх буйнахь Косолаповх къаьстар воцуш цхьа нохчо. Василий цецвелира, йа иза жин ду, йа шена бIарлагIаш хIуьтту аьлла. Велла Косолапов денлойла дацара. Ткъа иза велла хиларх Василий цуьрриг шек вацара. Вала муха ца ле, бIаьрго ма-лоццу ирхкхоьссина, охьавоьжна стаг. Лахьо даьIахк-м йисина хир йацара. Амма къаьрззина шега хIара хьоьжуш кхетта важа, ши куьг даржийна, тIехьаьдда, веана маракхийтира.

Иза Гавриил-Жабраил вара.