Йеха буьйсанаш

Коьжалкан-Дукъахь дуккха а дараш хилла отряд, халла Шовхал-Берда улле а кхаьчна, сецира. Гезлойн-гIопе кхача йисинарг ткъе итт чаккхарма бен йацара, амма йуккъехь Iуьллура тIамехь бахчабелла, йерриг а Нохчмахкахь цIейахана кIентий шайна чохь болу масех йурт. КхидIа гIерта ницкъ кхачийна, кхузахь сецира отряд. Йерриг а дегайовхо хIинца Фрейтагна тIехь йара, амма цуьнгара хезаш хIума дацара.

Суьйранна графо Воронцовс эскаран дакъошка кхайкхам йазбира:

«Массарна а гуш ду вайн отрядан хьал. Шайн кхиамаша дог-ойла гIаттийначу, вайл барамехь дукха волчу мостагIчо гуо бина вайна: чевнаш хилла цхьа эзар пхи бIе стаг ву вайн; даа рицкъа дац; хIоъ-молха данне дац ала мегар ду; кхидIа хьалхадахар хьехадойла йац. Буьйсанан боданах пайда а оьцуш, вайх цхьакIеззиг болчийн аьтто нисбала тарлора вайн дозанашка кхача, амма, и дан доьлча, чевнаш хилла накъостий дIатийса деза вайн, и къа шена тIелоцур дац цхьаммо а, уггар хьалха ас а. Амма йерриг а догдохийлаш йайна йац вайн. Вайгара хьал дIахаийта, инарлина Фрейтагна тIе нах бахийтина ас. Массарна а хаьа иза низам долуш, майра инарла хилар; со тешна ву цо вай кIелхьардохург хиларх. Амма, нагахь вайна Iожалла йоьгIнехь, оьрсийн тIемалошкахь товш ма-хиллара, вешан синош безачу мехах кхузахь дIалур ду вай; иштта меттиг тIейагIахь, мостагIчун кара цхьа а хIума ца дахийта, вешан четарш а, чухула духу духар а чевнаш хиллачарна бинташна этIор вай; дисинарг дерриг хIаллакдийр ду».

Отрядан лагерь Шовхал-Берда уллохь, Яьсси-хин йистерчу цхьана экъан тIехь, йара. Коьртакомандующин ставка – бердан йисттехь. Отрядера хьал хуучу ТIелхига, Яьссина аьтту aгIop позици а лаьцна, цигара цхьанаметта шина дийнахь кхо йоккха топ йеттара. Ткъа цунна жоп дала отрядан цхьа а снаряд йацара. Цхьана метте йаккхийчу тобанашца гулбала кхоьрура салтий. Хьалха тоьхна хаьлжиг йолуш бердан йистехь лаьтта графан четар, цигара дIа а даккхий, тIехьа хIоттаде бохуш, Воронцовна тIеоьхура эпсарш. Амма, уьш тергал ца беш, Воронцов, английски газеташ доьшуш, четар чохь вижина Iуьллура.

Эххар а, 18-чу июнехь, делкъал тIаьхьа, Мескитана тIехула ирхйаханчу ракето дукха сатийсина кхаъ беара отрядна. Оцу дийнахь а, буса а хезара Мескитахь а, Гати-Юьртахь а хаддаза бен тIом.

ШолгIачу дийнахь Iуьйранна исс сахьт долуш Шовхал-Берд дIа а лаьцна, шеца 5 батальон, 8 рота гIашлой, донан гIалгIазкхийн кхоъ сотни, 13 йоккха топ йалош Воронцовна тIекхечира инарла Фрейтаг.

Краснина уллохь Наполеонна тIехь толам баккхаза висинчу инарла-адъютантан графан Воронцовн «Сухарийн экспедици» нохчийн хьаннашкахь, йийсаре бигна байнарш боцурш, дуьххьалдIа вийна 4 инарла а, 186 эпсар а, виъ эзар гергга салти а, обоз, йаккхий тоьпаш а йуьсуш, чекхйелира.

Ткъа йерриг а отряд хIаллакьхиларх йа йийсаре нисйаларх кIелхьарйаьккхинарг Гати-Юьртара МуцIин Iоса вара. Воронцовс Фрейтагна тIехьажийначу пхеа стагах виъ нохчаша схьалаьцнера. Оцу меттигашкахь вина а, кхиъна а волчу Iосас, бага эрз лаьцна, Яьсса-хин бухахула охьа Гезлойн-гIопе а веана, цигара инарлина Фрейтагна тIе Воронцовн отрядах лаьцна хаам кхачийра.

«Даргински экспедици» иэхье чекхйаьллехь а, императоро Николай I-чо графах Воронцовх, Сийлахьчу Элан дарже а воккхуш, цунна дукхайезачу Курински полкан шеф вира. Ткъа Iосин некха тIе мидал оьллира.

3

Паччахьан эскарш Яьсси а, Ямсу а хишца йолчу йарташна тIелеташ даим а царна хьалха хуьлура Iоса. Наха дуьйцура, и эскарш цо доьхий даладо бохуш. Иштта-м дацара иза. Шен жимачу чинах Iехавелла лелара а, йа ша кхин а лакхаваларе сатийсара а хаац, йа шен халкъана йукъа а вирзина, ша машаре вехар ву бохучух догдиллина лелара а хаац, амма Iосас къиза бекхам оьцура нохчийн йартех.

Паччахьан эскаршца ша лома вогIуш, деккъа цхьа хIума дара цунна новкъа: даим а цунна дуьхьалвуьйлура цуьнан ши ваша а, пхи кIант а. Гуттар а цунна новкъа хирг, и кхоьрург шен жимахволу кIант Дакаш вара. Мел къизачу экханна а йеза шен кIорнеш. Ша мел къиза велахь а, Iосина дезара шен бераш. Къаьсттина дукхавезара цунна дуткъачу дегIара, шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ а, сийна ши бIаьрг а болуш, даим а самукъане, хьекъале, майра Дакаш. Ша лома масазза вогIу гора цунна иза, тур буйнахь сирачу динан кхеса тIе а теIаш, массарал хьалха тIамна йукъахехкалуш.

Вежарий а, важа виъ кIант а валарх башха новкъадогIур дацара Iосина. Масане вежарий, кIентий байъина оцу тIамо, амма, хьомсарчу Дакашна хIума хиларна кхоьруш, дог детталора даим а.

Цхьана дийнахь Iоса сапаргIат вогIура Нохчмахка. Иза дара Дакашан нускал гучудоккхуш ловзар хуьлу де. И де хьалххе билгал а дина, Внезапни-гIопара шеца гIалгIазкхийн отряд а йалош, Яьссиний, Ямсуний йуккъехула Аьккхийн дукъаца хьалавогIура Iоса. Мини-ТогIех а ваьлла, Бехачу Боьрахула дукъа тIе хьалаваьлча, цунна гира Гати-Юрт. Хезара ловзаран гIовгIа а, дуьйлу герзаш а. Цунна хаьара, цхьа сахьт далале и ловзар соцур дуйла а, цигара нах, цхьа иттех минотехь дойш тIе а хевшина, Яьссил сехьабевр буйла а.