Vanhu va Afrika

Tindzimi ta Bantu ti tlhela ti vulavuriwa hi mintlawa ya Mapigmy ya le Congo Basin (Efe, Basu A, Bambuti, na swin’wana), hi ntolovelo ya hambanisiwa tanihi vanhu lava hambaneke. Exikarhi ka Mabantus ya le vuxeni ni le xikarhi, ririmi ra Xiswahili, leri veke ni nkucetelo lowu xiyekaka wa Xiarabu, ri hangalake ngopfu eka makume ya malembe ya sweswinyana, nhlayo ya lava va ri vulavulaka i 60 wa timiliyoni (vanhu va Xiswahili va ni 1,9 wa timiliyoni). Va adamaua, ntlawa lowutsongo wa le vuxeni, wu katsa Vaazande, Cham-Ba, Banda ni van’wana lava tshamaka eSudan Xikarhi ni le Vuxeni.

Ntlawa wa Kordofan, lowu nga wutsongo hi nhlayo na ndhawu, wu katsa vanhu va Koalib, Tumtum, Tegali, Talodi na Katla (Riphabliki ra Sudan).

Ndyangu wa ka Nilo-Saharan wu yimeriwe hi mintlawa: Songhai, Sahara, Shari-Nile, xikan’we na vanhu vambirhi lava hambaneke hi ririmi ra Maba na For (Fur). Va Songhai va katsa Songhai proper, xikan’we na Djerma na Dandy, lava tshamaka ematlhelo ka swiphemu swale xikarhi swa Niger; eka ntlawa wa Sahara – kanuri, tuba (tibbu) na zagava, lava tshamaka etlhelo ka Tiva ra Chad nale Central Sahara. Ntlawa wa nkoka swinene wa Shari-Nil endyangwini lowu wu katsa vanhu va le Vuxeni bya Sudan (Dinka, Puer, Luo, Bari, Lotuko, Masai, Nuba, kumbe Nubians, na swin’wana), lava khale a va katsiwa eka ndyangu lowu tiyimeleke wa Nilotic; Vanhu va le Sudan exikarhi (Bagirmi, Morumadi), vanhu va Berta na Kunama. Vanhu va ntlawa lowu va tshama en’walungwini wa Zaire ni le dzongeni wa Sudan. Tindzimi ta Morumadi ti vulavuriwa hi tinxaka ta Mapygmy (Efe, Basua, na swin’wana).