Ummatoota Afrikaa

Afaanonni Baantuu gareewwan Piigmii Bishaan Koongoo (Efe, Basu A, Bambuti, fi kkf)tiinis kan dubbataman yoo ta’u, yeroo baay’ee akka ummatoota adda addaatti adda baafamu. Baantuu bahaa fi giddu galeessa biratti, afaan Swahili, kan dhiibbaa guddaa afaan Arabaa mudate, waggoota kurnan darban keessatti bal’inaan kan babal’ate yoo ta’u, lakkoofsi namoota isa dubbatanii miliyoona 60 (ummanni Swahili miliyoona 1.9). Adamaua, garee xiqqaa bahaa, warra Azande, Cham-Ba, Banda, fi kanneen biroo Giddugaleessa fi Baha Sudaan jiraatan of keessatti qabata.

Gareen Kordofan, baay'inaafi naannoo xiqqaa, ummatoota Koalib, Tumtum, Tegali, Talodi fi Katla (Rippabiliika Sudaan) of keessatti qabata.

Maatiin Nilo-Saharan gareewwan: Songhai, Sahara, Shari-Nile, akkasumas ummatoota afaaniin adda ta’an lama Maba fi For (Fur) tiin bakka bu’u. Songhai warra Songhai proper, akkasumas Djerma fi Dandy, kanneen qarqara giddu galeessa Niger jiraatan of keessatti qabatu; gara garee Sahaaraa – kanuri, tuba (tibbu) fi zagava, qarqara Haroo Chaad fi Giddugaleessa Sahaaraa keessa jiraatan. Maatii kana keessatti gareen Shari-Nil inni guddaan ummatoota Sudaan Bahaa (Dinka, Puer, Luo, Bari, Lotuko, Masai, Nuba, ykn Nubians, fi kkf) kan hammatu yoo ta’u, isaanis kanaan dura maatii Nilotic of danda’e keessatti hammataman; Ummatoota Giddugaleessa Sudaan (Bagirmii, Morumadi), Ummatoota Berta fi Kunama. Ummatoonni garee kanaa kaaba Zaayiree fi kibba Sudaan keessa jiraatu. Afaanonni Morumadi gosoota Piigmii (Efe, Basua, fi kkf) tiin dubbatamu.