Туркий хал?лар Олтой то?ларида кенг ?удудда шаклланган ва бош?а лингвистик хал?лар гуру?лари: мў?ул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан ўзаро ало?ада. Туркий тиллар ва хал?ларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сўзлашувчилари, ла?жалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан ўхшашлик билан – уларнинг келиб чи?иши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изо?ланадиган фар?лар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сўнгра ало?ида тилларга ва тиллар гуру?ларига.
Детская познавательная и развивающая литература / Книги Для Детей18+Андрей Тихомиров
Туркий хал?лар ва тиллар
Туркий тиллар ва хал?ларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сўзлашувчилари, ла?жалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан ўхшашлик билан – уларнинг келиб чи?иши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изо?ланадиган фар?лар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сўнгра ало?ида тилларга ва тиллар гуру?ларига. Туркий хал?лар Олтой то?ларида кенг ?удудда шаклланган ва бош?а лингвистик хал?лар гуру?лари: мў?ул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан ўзаро ало?ада. "Олтой" сўзининг ўзи туркий "олтин" сўзига, мў?улча "алт" сўзига ?айтади. "Алтан тобчи "ёки" Алтан товч "("олтин тугма "ёки" олтин vault") ХВИИ асрнинг мў?ул хроникаси. Олтой ?адим замонлардан бери полиметаллар, темир рудаси, симоб ва олтиннинг бой конлари билан маш?ур.
Олтой Турклари турли хил келиб чи?иши бўлган ?абилалар ва хал?ларни, шу жумладан туркий бўлмаганларни бўйсундирдилар. ?окимият, ёзма манбалардан кўриниб турибдики, улкан ?орамол подаларини тўплаган, мол-мулкини talon-тарож ?илган ва уйида ?уллари бўлган ?абила зодагонлари ?ўлида тўпланган. Ушбу феодал-патриархал бирлашманинг бошида Когон бўлган. Биро?, Олтой Турклари ва уларга бўйсунувчи хал?лар ?абилавий, асосан ибтидоий ижтимоий ташкилотга ега бўлишда давом етдилар ва замонавий маънода синфлар ?али ривожланмаган. Давлат худди шу и?тисодий ривожланишга ега бўлган ?ариндош ?абилаларнинг мўрт бирлашмаси еди.
Милодий 1-минг йилликдаги Олтой туркларининг тарихи асосан археологик ва ёзма манбалардан маълум. Асосий археологик манбалар дафн маросимлари ва уларда топилган нарсалардир. Бу ва?тда одамни от билан бирга кўмиш ва жабду?лар миниш одати тар?алмо?да. Олтой то?лари водийларида кичик тош тепаликлар ?азилган, уларнинг остида тўртбурчаклар тупро?ли чу?урлар мавжуд. Бу ковакларига дафн ор?асига чўзиб ёт?изилди. Дафн етилган от ёнига от дафн ?илинди. Баъзан ?абрлар сиртда фа?ат тошлар ?ал?аси билан белгиланади. Одатда олижаноб одамнинг ?абри ?абрнинг марказида жойлашган бўлиб, у билан бирга дафн етилган аскарлар ёки ?улларнинг ?абрлари атрофида жойлашган еди. Иккинчисининг ?ашшо?лиги Марказий ?абрнинг бойлигини кескин таъкидлайди. Шу билан бирга, катта тепаликлар мавжуд. Улардаги дафнлар инвентаризациянинг бойлиги ва дафн маросимининг мураккаблиги билан ажралиб туради. ?абрга ў?лари, темир пичо?и, безакли камарлари, ?адимги туркий ёзувлари бўлган кумуш идишлар ?ўйилган. Отларнинг скелетлари бўлинмалар ортида дам олди. Бундай тепаликлар Олтойда Катанда ?ишло?и я?инида, Туяхта ва Кузбассдаги Ур дарёсида топилган.
Якутларнинг туркийзабон аждодларининг замонавий Якутия ?удудига кириб бориши узо? ва?т давомида Байкал минта?асидан, милодий ВИ – Х асрлардан бошлаб, Куриканлар Ангара ва Ленада яшаган пайтдан бошлаб келган (бу шундай дейилади).курумчин маданияти). Биро?, бу жойларда Туркийгача бўлган а?оли ?ам бор еди. Темир асрининг енг ?адимги а?оли пункти Якуцк остидаги Ююке дарёсидан топилган. Якутиянинг ерта темир асрининг асл маданияти Ленанинг ?уйи о?имидаги Олекминск ва Сиктях устидаги Мухтуя ?ишло?и я?инидаги а?оли пунктлари билан ифодаланади. А?оли ов ва бали? овлаш билан шу?улланган. Якут хал?и Ленада Жанубий туркийзабон кўчманчилар томонидан ма?аллий ?абилаларнинг сингиб кетиши натижасида шаклланган. Якутларнинг Жанубий аждодларининг сўнгги тўл?ини ўрта Ленага фа?ат ХИВ – ХВ асрларда кириб келган деб тахмин ?илинади. Якутларнинг баъзи ма?аллий гуру?лари, масалан, Шимолий-?арбий бу?у чўпонлари, Евенкснинг айрим гуру?ларини Марказий минта?алардан якутлар билан аралаштириш натижасида нисбатан я?инда пайдо бўлган. Якутларнинг ижтимоий ?аётида ?абила тузумининг ?олди?лари кўп бўлган, ?абила ?асоси са?ланиб ?олган. Антропологик жи?атдан якутлар Мў?улоид ир?ининг Ўрта Осиё ва Байкал турларига мансуб. Яшаш жойлари, маданий ва кундалик фар?ларига кўра, якутлар бир ?атор ма?аллий гуру?ларга бўлинган – Амгино—Лена, Вилюиск, Олекминский, Верхоянск, Шимолий. Якутларнинг и?тисодиёти ва моддий маданиятида Ўрта Осиё чорвадорлари маданиятига ўхшаш хусусиятлар устунлик ?илади, аммо Шимолий тайга елементлари ?ам мавжуд. ХВИИ асрнинг 20 – йилларида. Якутлар Россия давлатига ?ўшилди, бу уларнинг ижтимоий-и?тисодий ва маданий ривожланишини тезлаштирди. Шу билан бирга, ё?ут оммаси чор амалдорлари, савдогарлар ва мўйна харидорлари томонидан шаф?ациз бўйинтуру?, шаф?ациз зулмга дучор бўла бошлади.
Борис Александрович Тураев , Борис Георгиевич Деревенский , Елена Качур , Мария Павловна Згурская , Энтони Холмс
Культурология / Зарубежная образовательная литература, зарубежная прикладная, научно-популярная литература / История / Детская познавательная и развивающая литература / Словари, справочники / Образование и наука / Словари и Энциклопедии