Йеха буьйсанаш

Къинхетамечу Кунта-Хьаьжас адам машаре кхойкхура. Иза сацамболлуш дуьхьал вара муьлххачу а тIамна, муьлххачу а тайпана Iазапна, чIир йекхарна, доцца аьлча, адаман цIий Iанорна. Адамашка, шайн дегнаш цIанде, оьздангалла ларйе, гIиллакхе, къинхетаме хила, бохура цо. Вахош долчу маларша, томкано адамийн могашалла талхайо, адам оьздангаллех дохадо, уьш йукъара дIадахаре кхойкхура.

ТIамо, адамийн цIий Iеноро хIоттор бац лаьтта тIехь машар, адамашна йукъахь барт, нийсо а, дуьйцура цо нахе. Машар а, нийсо а, барт а Ша Дела цхьаъ воцчуьнга хIотталур йац дуьненахь, цундела, йерриг ойла Далла тIе а йерзайай, собаре хилла, паччахьна, цуьнан Iедална, хьаькамашна муьтIахь а хилла, совцаре кхойкхура иза.

– Халкъ тIаме кхойкхучу, шаьш имамаш, шайхаш бу бохучу нахе ла а доьгIуш, адамийн цIий ма Iенаделаш, – бохура Кунта-Хьаьжас. – Дерриг адамаш цхьана Дала кхоьллина, цхьа йиша-ваша ду. Оьрсийн паччахьна дуьхьал герз ма айъалаш, иза Делан лаамца лелаш ву шуна. Нагахь шайга жIар лелайе бахахь, дIалелайе. Эчиг ма ду иза. Килсе гIo олу-кх шуьга, дIачугIойша. ЦIа ма ду иза. Iедало шайга де боххург де, амма Дела даг чохь латтаве. Ша а, Шен пайхамар а аш даг чохь ларвичхьана, Цо и дерриг а гечдийр ду шуна. Нагахь керстанаш шайн зударий сийсазбан гIортахь, тIаккха айъа герз а, тIаккха Iанаде церан цIий а. ХIетталц садетта, собаре хила. ТIаккха Дела шуьгахьа хир ву, тIаккха Дала гечдийр ду аш Iанийна цIий.

Кунта-Хьаьжин хьехамаш буххенца дуьхьал бара Шемалан «гIазотан тIеман» идеологина. Шемалан зIенехь болчу динадайша кхечу динахь долчу адамашна дуьхьал тIаме кхойкхура, ткъа Кунта-Хьаьжас массо динехь, массо къомах долчу адамашна, хьолахошна, къехошна йукъахь машар, Iедална муьтIахьалла кхойкхура. Шемалан гуонехь болчу динадайша дуьне, хьал лоьхура, ткъа мискачу, къечу доьзалера схьаваьллачу Кунта-Хьаьжас дуьненан хьал-бахам ца лоьхура. Иттаннаш шерашкахь бахбеллачу тIамо, талийна, чIанабаьхна, гIелбина, кIадбина, хIаллакьхуьлучу хьоле баьхна, хьалхалерчу йукъараллин дахаран кепашка йухаберзарх гуттаренна а догдиллина нах доггах тIаьхьахIуьттура оцу керлачу шайхана. Ткъа адамийн кхетамехь цо бечу кIорггерчу карчамо доккха тохар дора Шемалан идеологин бухна. Цундела Шемала йуьхьанца дуккха а хьийзийра Кунта-Хьаьжа, тIаккха, эххар а цо махках ваьккхина, иза 1859-чу шарахь Макка вахара.

Шемал йийсаре ваханчул тIаьхьа кхо шо даьлча, 1862-чу шарахь, даймахка йухавирзинчу Кунта-Хьаьжас лело гIуллакхаш шена ца гучуха, тергам боцуш Iийра областан администраци. Мелхо а, уьш къобалдора.

Нохчашка тIом ца баре, машаре, паччахьний, Iедалний муьтIахьалле кхойкхучу цо, шена лаахь а, ца лаахь а, оцу хьехамашца Iедална гIo дора. Цхьа-ши шо хьовзале, Кунта-Хьаьжин мурде цхьабарт болуш йоккха динан тоба кхоллайелира. Амма Кунта-Хьаьжин бартахойн хьежарш а дацара цхьаьнадогIуш. Масала, устазо холбатан гIийла дахар дIакхоьхьуш хиллехь, ткъа цуьнан герггарчу векалшний, гIоьнчашний иэшшане а ца оьшура гIийла, къен дахар. Кунта-Хьаьжин хьехамех пайда а оьцуш, цара цхьаболчара бацабора кхетамна тIаьхьабисина вирдан вежарий, Дала азаллехь йаздинчунна, кхолламна къера хилий, совца, бохучу хьехамашца боьй дIабоккхура маршонехьа къийсаман кхетам.

Амма Кунта-Хьаьжин вирдан берриг мурдаш бацара, шайн устазан хьехамех а тешна, къийсамах йухабевлла, кхолламна къера а хилла, Iазапна кIел совца лууш. Башха Далла гIуллакх дан хьаьгна а ца баханера уьш оцу вирда йукъа. Кунта-Хьаьжина тIаьхьа бара хьалха Шемалан заманахь гIарабевлла хилла майра а, говза а тIеман баьччанаш, магIара тIемалой, халкъан а, маршонан а гIуллакхна тешаме кIентий а. ДIадаханчу ткъех шарахь Шемалан деспотизмана а, паччахьан колониале акхачу политикина а дуьхьал къийсинчу цара, хIинца, шайн устазна а, цунна муьтIахьчу векалшна а ца хоуьйтуш, оцу вирдах цхьабарт болу тIеман организаци а кхоьллина, керлачу гIаттамна кечам бан болийра. ХIара Нохчийчоь бархI районе – виллаете – йекъна, царна а, йарташна а коьрте хьекъалей, майрий шайн бартахой хIиттийна, паччахьан Iедалца цхьаьна Нохчийчохь шайн Iедал а латтадора цара. Йарташкахь тIетаьIIина кечдеш герз а, молха а дара. Спортан ловзарш ду бохуш, тIеман гIуллакхна Iaмабора шийтта шарера хьала кхиазхой. И кечамаш гучубехира Iедална муьтIахьчу хьолахоша. Лорис-Меликовга Тифлисера схьа масазза хаийтинера, Кунта-Хьаьжа Кавказера дIаваьккхича шайна бакъахьа хетар. Амма Лорис-Меликов реза ца хуьлура. Цунна хетарехь, Кунта-Хьаьжа лацаро пайда бийр бац, амма зуламаллин тIаьхьенаш хир йу хьаштдолчул а тIех. Цкъа-делахь, Кунта-Хьаьжа а, цуьнан хьехамаш а, зуламе ца хиларал сов, Iедална пайдехьа бу; шолгIа-делахь, зуламе воцу и махках ваьккхича, цуьнан метта кхин, жигарниг, хIоттахь, иза Iедална кхераме а, зуламе а хир ву.