Бабалардын баяны 2

Мүйүздүү эне кийиктин төшүн боз үйдөгү ала баканга илип, эшикти бекитип алды. Мүйүздүү эненин бир арамзаа келини бар эле, үйдүн тешигинен «Эмне кылаар экен» деп ошол энени аңдып карап турду. Эне төштү илип коюп эмчекти эмүүгө киришти. Эмчек ийип, сүт кадимкидей чыгып жатты. Келин бул жөрөлгөнү жакшылыкка жоруп, «Биздин түбүбүз кайберенден жалгашкан турбайбы»– деди. Анткени эмчектен кадимкидей сүт чыгып жатпайбы. Эне сүттү ээмп болду. Кебетеси анан талгагы канды окшойт. Ошондо энени аңдып турган келин боз үйгө жакын жердеги токойдон бугунун ичке үнү чыкканын кадикидей уккан экен. Бул үндү Алсейит атанын уккан жөнү да бар дешет. Анда-санда ошол токойдон кайберендин жылаажындуу назик үнү адамдарга угулуп турчу экен. Ата тукуму кайберендин тукумунан жалгашканбы. Анын эсине ошондой укмуш кыял элестер келип-кетип турду. Андан бери биз жашап өмүр сүргөн тоонун койнунда далай жаз келип, далай кыш чапкан аттай узап кетти.

Уламада ошол тээ байыркы заманда «Кыргыздар алсыз болуп, калмактар үстөмдүк жүргүзүп турган убак экен»– деп баяндалат. Андан бери далай кылым учуп өтүп кетпедиби.

Бир жолу калмак тайшысы менен Алсейит бий жолугуп калды. Ошондо калмак башкаруучу:

–Силер бизге алык-салык төлөп тургула анан дагы айткандарды аткаргыла эки эл болуп ирегелеш коңшу амандыкта жашайлы,-деди.

Тайшы Бадман ары митаам, ары жоокер чалыш адам эмеспи, кыргыздар менен касташып турууну туура көргөн жок. Алардын деле тынчын алган душмандары көп эмеспи. Түштүгүндө карай курттай быжылдап кара кытайлар тубайбы. Андан бериде аттарын удургутуп уйгурлар жүрүшөт. Эмне болсо да кыргыздар менен ынтымакта турууну каалады. Бирок калмак тайшысы кыргыздардын чыңдалып эл болуп кетишин да каалабайт. Ким эле душманын кайраттанып кетишин кааласын.

«Элди согуш балээден аман сактап коңшулар менен жакшы мамиледе турайын»– деп Алсейит бий калмактын тайшысы Бадмин менен алыш-бериш кылып жакшы катышта болду. Күндөрдүн биринде тайшы Алсейит бийди аялы менен чакыртты. Анткени алык-салык жакшы келип, Алсейит бийге анча-мынча сый көрсөткүсү келген эле. Андан башка Бадмин мүйүздүү эненин адамдан башка сапаттарын угуп, ыйык адамдын сапаттарын байкап көргүсү келген. Бий тайшыга ар кандай тартуу менен барат. Бадмин адмдын сырын байкап, көптү көргөн кексе адам эле. Ал мүйүздүү энеге көзү түшүп, шылтоо менен «Күйөөсүн жок кылып ушул ургаачыга үйлөнсөмбү»– деп кыялданат. Бирок көзү ачык мүйүздүү эне тайшынын ичиндеги удургуган арампөөш ойлорун айттырбай билип алды. Эне тымызын баардык ишти бүткөрүп бул коркунучтан чыгып кетүүнүн жолдорун ойлоп жатты. Тайшынын чакыруусун Алсейит аргасыздан кабыл алды. Антпесе болбойт эле кыргыздар ар жылына эки жолу калмак төбөлдөрүнө салык төлөп турган, Алсейит бий чукулда бир жаман нерсе боло турганын астын ала сезди. Ата чакан өргөөсүн жоош аттарына жүктөп камбыл күчтүү төрт-беш жигити менен белек камдап калмактарга жөнөп калган. Бийдин келишин мартабалуу калмак тайшысы жакшы кабыл алган болду. Ак жалдуу күлүк аргымагын минип алардын алдынан тосуп, үйүнөн арыда шамалдан ыктоо дөңдүн түбүнөн конуш берип жүктү түшүрүп кондурган. Меймандардын урматына деп семиз жылкы союлду. Тайшынын үйүндө конок үчүн камылга көрүлүп жатты. Ары-бери чапкылаган жигиттер сууга чуркап үйдүн тегерегиндеги адамдар ар кандай жумуштарды иштеп жатты. Бир тобу тайшынын үйүнө мейманга жөнөп калды. Алар бир топ күн жакшы конок болушту. Кантсе да кетеерге убакыт жетип калгандай. Сый үстүнө жакшы кептер айтылып отургандар эки журттун санжырасынан баян козголуп, аңгеме токтобой жүрүп жатты. Бадмин кыргысча сүйлөбөсө да, эң жакшы түшүнчү. Ал эми Алсейит бий калмакча, кыргызча аралаштырып корулдаган үнү менен маек курганга жараган. Анын кул-кутандары калмак болчу ошондон улам башка тил ага өөн болбой калган. Бадмин коңтаажы бийдин сөзүн берилүү менен угуп жатты. Акыры Алсейит бий калмак тайшыга ыраазылык билдирип, «Кел демек бар, кет демек жок» деп туулган жерге кайтуу жөнүндө ойун билдирди. Калмак бийлөөчүсү анча жактыра бербегендей кыязда:

– Буюрса эки-үч күндө кайтасыңар,– дегендей ишааратын айтты. Кетеерде дагы эт салып конок каадасы көрүлүп, меймандар семиз жылкынын казы, картасын жегенден кийин гүлдүү кытай чынысына мелт-калт эткен чыныга кымыз сунуп, тайшы Алсейитке кайрылды:

– Эми кымызга кез келди муну ичели.

Мүйүздүү эне ал чыныны алып:

– Ардактуу Тайшы биздин элдин салты боюнча биринчи тамакты үй ээси ичиш керек,-деп мелт-калт кымыз куюлган ийдишти калмакка кайра берди.